گروه نرم افزاری آسمان

بخش دوم آنچه از معصومین علیهم السلام در مورد تفسیر آیات رسیده است






-1 تفسیر امام عسکري (ع)- الم ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُديً لِلْمُتَّقِینَ امام (ع) فرمود: قریش و یهود قرآن را تکذیب نموده
گفتند: سحر است که از خود ساخته است خداوند میفرماید الم ذلِکَ الْکِتابُ اي محمد صلی الله علیه و آله این کتاب را که بر تو
نازل کردیم ترکیبی از همان حرف تک تک است از قبیل الف، لام، میم و به زبان مادري شما است و این همان حروف اصلی زبان
شما است اگر راست میگوئید مانند آن را بیاورید میتوانید براي این کار از دیگر همفکران خود کمک بگیرید، بعد خداوند
اعلام میکند که قدرت برآوردن مانند قرآن را ندارند بوسیله این آیه قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ
لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً.
همان قرآن که افتتاح میکنم آن را با (الم) ذلِکَ الْکِتابُ همین کتابی است که موسی و پیامبران بعد از او « الم » خداوند میفرماید
بشارت آن را دادهاند و به بنی اسرائیل گفتهاند که من بر تو نازل خواهم کرد کتابی عربی و با ارزش که هرگز باطل با او آمیخته
شکی در آن نیست چون آشکار است در نزد آنها چنانچه « لا رَیْبَ فِیهِ » نمیشود نه قبل و نه بعد فرستاده خداي حکیم و حمید است
پیامبرانشان اطلاع دادهاند که محمد صلی الله علیه و آله بر او کتابی نازل میشود که او و امتش آن کتاب را میخوانند بر سایر
احوال خود.
-2 إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ امام (ع) میفرماید وقتی خواند مردمان مؤمن را یاد میکند و آنها را میستاید از منافقین سخن
میگویند: (کافرین نسخه دیگر) که با کفر خود مخالف مؤمنین هستند و میفرماید إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا کسانی که کفر به خدا و به
آنچه این
ص: 180
مؤمنین و امیه بن خلف گفتند بیا محمد صلی الله علیه و آله دین ما را بپذیر و ما دین تو را بپذیریم و معتقدند دارند از قبیل: توحید و
نبوت و وصایت حضرت علی ولی الله و جانشین پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه طاهرین برگزیدگان از بندگان خدا شایسته مردمی
که قیام به حفظ مصالح خلق نموده سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ فرقی نمیکند چه آنها را بترسانی أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ چه نترسانی لا یُؤْمِنُونَ
ایمان نمیآورند. خداوند از علم خود به پیامبرش اطلاع میدهد. اینها همان کسانی هستند که خداوند میداند ایمان نخواهند آورد.
امام باقر (ع) فرمود وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد مدینه شد و آثار صدق و دلائل واقعیت و معجزات نبوتش آشکار
گردید بیشترین کارشکنیها را یهود میکردند و سخت به مبارزه علیه او برخاستند تصمیم داشتند نور درخشان او را خاموش کنند.
و دلائلش را باطل نمایند از جمله مالک بن صیف و کعب بن اشرف و حیی بن اخطب و حدي بن اخطب و ابو یاسر بن اخطب و ابو
لبابه بن المنذر بودند. مالک بن صیف به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفت تو مدعی پیامبري هستی؟! گفت آري چنین فرمود
خداي جهان آفرین. مالک گفت ما به تو ایمان نمیآوریم مگر اینکه فرشی که در زیر خود گستردهام بتو ایمان بیاورد ... دنباله خبر
در ابواب معجزات پیامبر خواهد آمد خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ امام (ع) فرمود یعنی علامت میگذار بر آنها علامتی که
تمام ملائکه آنها را بشناسند وقتی مشاهده میکنید که اینها ایمان نیاوردهاند وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ. مطلب به این
صورت است که وقتی آنها اعراض کردند از توجه به آنچه موظف بودند و کوتاهی نمودند در باره آنچه از آنها خواسته شده بود
غافل و جاهل شدند نسبت به چیزي که باید به آن ایمان آورند. مثل کسی که بر روي چشمهایش پردهاي است و جلو خود را
نمیبیند. خداوند بزرگتر از آن است که مردم را مؤاخذه نماید نسبت به چیزي که خودش مانع از اعتقاد به آن شده است هرگز
مامور نمیکند آنها را به چیزي که نمیگذرد که به آن دست یابند و یا جلو آنها را خواهد گرفت وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظِیمٌ گرفتار عذابی
صفحه 115 از 211
خواهند شد در آخرت که براي کفار آماده شده و در دنیا براي کسانی که میخواهد آنها را اصلاح نماید بوسیله عذابهاي
بیدارکننده تا متوجه بندگی خود نماید یا عذابی که آنها را مستاصل نماید و برگرداند به جانب عدل و حکمت خود.
ص: 181
-3 تفسیر قمی- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنِینَ این آیه در باره گروهی از منافقین نازل شده که
اظهار اسلام نمودند خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وقتی چشمشان به کفار میافتاد میگفتند إِنَّا مَعَکُمْ ما با شما هستیم و به
مؤمنین میگفتند ما ایمان آوردهایم به کفار میگفتند إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ ما همکیش شما هستیم آنها را مسخره میکنیم.
خداوند بر آنها رد میکند اللَّهُ یَسْتَهْزِئُ بِهِمْ وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ خداوند آنها را مسخره میکند استهزاء خدا همان عذاب
است.
وَ یَمُدُّهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یعنی آنها را رها میکند در سرکشی که دارند أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَۀَ بِالْهُدي آنها کسانی هستند که
گمراهی و حیرانی را بر هدایت ترجیح دادهاند وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ کسانی را که در مقابل خدا میپرستید به کمک خویش بخوانید.
-4 تفسیر امام- وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا امام علیه السلام فرمود وقتی خداوند مثال زد براي کافرانی که سعی در
جلوگیري از گسترش دعوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله داشتند و دشمنان منافق که جلو سخنان پیامبر راجع به برادر خود
علی (ع) میگرفتند و کسانی که میگفتند، آنچه محمد صلی الله علیه و آله از معجزات و دلائل آورده از جانب خدا نیست به اضافه
مطالبی که در باره برادر خود علی (ع) گفته در مکه و مدینه و پیوسته سرکشی و طغیان آنها افزایش مییافت. خداوند در باره کفار
مکه و سرکشان مدینه فرمود: وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا اگر شک دارید در باره آنچه ما بر بنده خود نازل کردیم و
منکرید که او پیامبر ما است و آنچه آورده کلام من است با آن معجزاتی که من در مکه براي او آشکار نمودم مانند ابري که بر سر
او سایه میافکند در سفرها و سنگ و ریگها و کوهها و درختانی که به او سلام میکردند.
و دفاع از او در مورد کسانی که تصمیم کشتنش را داشتند و آنها را کشت و آن دو درختی که از هم فاصله داشتند و به هم نزدیک
شدند تا پشت آنها قضاي حاجت نمود باز به جاي خود برگشتند و صدا زدن درخت بیاید و با کمال خضوع و خواري پیش آمد باز
دستور داد برگردد به جاي خود برگشت گفت اي مردان قریش و یهودیان و اي گروه مخالفین اسلام که از دین مبین فاصله
گرفتهاید و اي عرب زبانان فصیح و بلیغ زبان آوران فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ یک سوره مانند آنچه محمد صلی الله علیه و آله آورده
بیاورید مردي که نه درس
ص: 182
خوانده بود و نه مکتب رفته و کتابی نیاموخته و نه با دانشمندان رفت و آمد داشته و از کسی فرا نگرفته شما خوب او را در سفر و
حضور در وطن میشناسید. چهل سال در میان شما زندگی کرد آنگاه به او کتابی داده شد که جوامع علم از علوم پیشینیان و
دیگران در آن کتاب هست إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ اگر در شک هستید نسبت به این آیات فَأْتُوا بیاورید یک نفر مثل او را که تا شبیه
قرآن و معجزات او را بیاورد آنگاه معلوم شود او دروغ میگوید. زیرا هر چه از جانب خدا نباشد نظیرش در میان مردم پیدا خواهد
شد. وَ إِنْ کُنْتُمْ و اگر شما یهودان و نصرانیان فِی شک مشکوك هستید نسبت به آنچه محمد صلی الله علیه و آله از شرایع آورده و
تعیین برادر خود را به عنوان سرور اوصیاء نمودن با آن معجزاتی که به شما نشان داده از قبیل دست بزغاله مسموم که سخن گفت و
گرگی که حرف زد. و چوبی که از فراق او ناله زد وقتی بر منبر بود و جلوگیري خداوند سمی را که یهودي در غذایش ریخته بود
بلا را بر مخالفین برگرداند و آنها را بوسیله آن بلا کشت و غذاي کم را زیاد کرد فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ مانند قرآن از تورات و انجیل
و زبور و صحف ابراهیم و نوشتههاي چهاردهگانه بیاورید ولی در سایر کتابها یک سوره مانند قرآن نخواهید یافت چگونه ممکن
است کلام محمد صلی الله علیه و آله که میگوئید از خودش درآورده بهتر از سایر کلام الله و کتابهاي خدا باشد.
صفحه 116 از 211
سپس به همه میفرماید وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ بتهاي خود را دعوت کنید مشرکان و شیطانهاي خویش را نیز بخوانید اي
نصرانیان و یهودان همدستان خود را از کفار و مسلمانان منافق که دشمن آل محمد صلی الله علیه و آله هستند و سایر یاران خود را
نیز دعوت کنید إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ اگر راست میگوئید که محمد صلی الله علیه و آله این قرآن را از خود ساخته و زمامداري پسر
عمویش علی را بر تمام امت و سیاستمداري او نه از جانب پروردگار بوده.
سپس فرمود فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا اگر نتوانستید انجام دهید وَ لَنْ تَفْعَلُوا و هرگز نخواهید توانست فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی وَقُودُهَا النَّاسُ بپرهیزید از
و سنگ است و عذاب براي اهل آتش است أُعِدَّتْ لِلْکافِرِینَ آماده شد براي کافرانی که منکر « الْحِجارَةُ » آتشی که هیزم آن مردم
کلام خدا و پیامبرند و دشمن وحی اویند میفرماید بدانید که عاجزید از این کار اگر از
ص: 183
جانب انسانی این قرآن بود باید شما قدرت میداشتید براي معارضه وقتی عاجز شدند پس از این دعوتها و اعلان قرآن به مبارزه
خداوند فرمود: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً.
-5 تفسیر امام- إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَۀً فَما فَوْقَها حضرت باقر (ع) فرمود وقتی خداوند فرمود یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ
مَثَلٌ مردم، مثلی زده شده و نام مگس را در آیه دیگر برد إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً و فرمود مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَ ذُوا
مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ.
و مثالی در این سوره زد به کسی که آتش افروخته و به باران از آسمان، کفار و ناصبیان گفتند این چه مثلهائی است منظورشان
طعنه بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود خداوند فرمود إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی خداوند از حیا و خجالت رها نخواهد کرد أَنْ یَضْ رِبَ
مَثَلًا مثل زدن براي مؤمنان ما بَعُوضَۀً هر چه باشد و لو به یک پشه و بالاتر از آن که مگس است وقتی بداند به صلاح بندگان است
مثل میزند فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا کسانی که ایمان به محمد صلی الله علیه و آله و علی و آل پاکش دارند و تسلیم پیامبر صلی الله علیه و
آله و ائمه و احکام و اخبار و احوال آنها هستند و به معارضه بر نمیخیزند و سعی در موشکافی اسرارشان ندارند و اگر بر اسرار
آنها اطلاع یافتند افشا نمیکنند فَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ میدانند آنها که این مثلها یک واقعیت است که خدا میخواهد توضیح و
تفهیم حقیقت را بنماید وَ أَمَّا الَّذِینَ اما آنها که کافر به محمد صلی الله علیه و آله و به علی هستند و پیرو او نیستند در کارها فَیَقُولُونَ
ما ذا أَرادَ اللَّهُ بِهذا مَثَلًا یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِي بِهِ کَثِیراً میگویند کافران خدا بوسیله این مثلها گروهی را به کفر میکشاند و گروهی
را هدایت میکند چنین مثلی فایده ندارد چه آنکه اگر گروهی هدایت مییابند گروه دیگر گمراه میشوند خداوند بر رد گفتار
آنها فرمود وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِینَ گمراه نمیکند بوسیله این مثلها مگر تبهکاران را که اندیشه ندارند و بر خلاف منظور خدا
عمل میکنند.
« ما » توضیح: ما هو بعوضه و ظاهرا امام علیه السلام آن را مرفوع خوانده چنانچه بعضی چنین قرائت کردهاند ولی بسیار کم پس کلمه
موصول است که صدر صله آن حذف شده یا موصوف است بهمین صورت و محل آن منصوب است بعنوان بدل یا استفهامیه
ص: 184
است و مبتدا ظاهرا در خبر دو وجه اول است.
-6 یا بَنِی إِسْرائِیلَ اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ امام علیه السلام فرمود خداوند میفرماید یا بَنِی إِسْرائِیلَ اي فرزندان یعقوب
اذْکُرُوا نِعْمَتِیَ الَّتِی أَنْعَمْتُ عَلَیْکُمْ به یاد نعمت من باشید که به شما ارزانی داشتم و محمد صلی الله علیه و آله را فرستادم و در شهر
شما جاي دادم و شما را به زحمت نینداختم که رنج سفر کشید و به سوي او بروید و علائم و دلائل او را آشکارا بیان داشتم و اظهار
کردم تا نبوت او بر شما مشتبه نشود وَ أَوْفُوا بِعَهْدِي وفا کنید به پیمانی که پیامبران من از پدران شما گرفتند که برسانند به فرزندان
خود که ایمان آورند به محمد صلی الله علیه و آله عربی قرشی و هاشمی که آیات زیاد میآورد و با معجزات او را تائید کردهام از
صفحه 117 از 211
قبیل سخن گفتن دست بزغاله مسموم و سخن گرگ و ناله چوب منبر.
غذاي کم زیاد شد براي او و سنگهاي سخت برایش نرم شدند و آبهاي روان برایش جاري شد و هر پیامبري را با دلیل و معجزهاي
تائید کردهام او را نیز با دلائل و معجزات مجموع آنها تأیید نمودهام یا معجزهاي بهتر از آنها. آن پیامبري که یکی از دلائل او علی
بن ابی طالب محبوب و دوست اوست که عقل او از عقل پیامبر و علمش از علم او و حلمش از حلم او دین را با شمشیر بران خود
تائید میکند بعد از آنکه بهانه دشمنان را قطع مینماید و داراي علم بالا و فضل کامل است أُوفِ بِعَهْدِکُمْ وفا به عهد شما میکنم
که بهشت برین را برایتان واجب نمودهام تا ابد در آنجا باشید محل لطف و عنایت من و جایگاه رحمتم است وَ إِیَّايَ فَارْهَبُونِ.
از من بهراسید در مورد مخالفت با محمد صلی الله علیه و آله من میتوانم بلائی که از دشمنان به جانب شما حواله میشود
برگردانم ولی آنها نمیتوانند جلو انتقام مرا از شما بگیرند وقتی شما راه مخالفت مرا از پیش بگیرید.
وَ آمِنُوا بِما أَنْزَلْتُ مُ َ ص دِّقاً لِما مَعَکُمْ وَ لا تَکُونُوا أَوَّلَ کافِرٍ بِهِ امام (ع) فرمود خداوند میفرماید (وَ آمِنُوا) ایمان بیاورید یهودان بِما
أَنْزَلْتُ به آنچه نازل کردهام بر محمد از نبوت و تعیین برادرش را به جانشینی و امامت عترت پاکش. مُ َ ص دِّقاً لِما مَعَکُمْ مثال آن در
کتاب شما است که محمد صلی الله علیه و آله سرور جهانیان گذشته و آینده است که او را تاکید کردهام بوسیله وصیش سید
الوصیین و خلیفه پیامبر خداي جهان آفرین وَ لا تَشْتَرُوا
ص: 185
بِآیاتِی آیات مرا که راجع به محمد صلی الله علیه و آله نازل نمودهام و امامت وصی و جانشینی علی و فرزندان پاك و طاهرش به
بهاي بیارزش دنیا نفروشید که منکر نبوت او و امامت امام شوید مبادله کنید با دنیاي بیارزش گر چه زیاد باشد ولی فانی و
نابودشدنی است.
و فرموده است خداوند وَ إِیَّايَ فَاتَّقُونِ از من بهراسید در مورد کتمان امر محمد صلی الله علیه و آله و امر وصی او اگر پرهیزگار
باشید اشکالتراشی در مورد نبوت او و امامت وصیش نمیکنید حجت خدا بر شما تمام شده و دلائل واضحی در این مورد براي
شما فرستاده است بطوري که بهانهاي باقی نمانده دیگر جاي اشتباه کاري نیست و این یهودان مدینه انکار نبوت محمد صلی الله
علیه و آله را نموده به او خیانت کردند و گفتند ما میدانیم محمد صلی الله علیه و آله پیامبر است و علی وصی اوست ولی تو آن
محمد نیستی و علی نیز همین طور خداوند لباسهاي تنشان را به سخن درآورد و کفشهاي پایشان را که به آنها میگفتند دروغ
میگوئید اي دشمنان خدا. آن محمد همین پیامبر و وصی او همین علی است اگر به ما اجازه دهند شما را میفشاریم و مجروح
میکنیم و میکشیم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود خداوند آنها را مهلت داد چون میدانست از نهاد آنها فرزندانی پاك و
مؤمن بوجود خواهد آمد لو تزیلوا لعذب هؤلاء عذابا الیما اگر جدا شده بودند این فرزندان مؤمن از آنها دچار عذاب دردناکی
میشدند کسی عجله در کیفر میکند که ترس از فرار جایی داشته باشد.
-7 تفسیر قمی- أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ این آیه در باره یهودان نازل شد که اظهار اسلام کرده بودند در حالی که منافق بودند
وقتی پیامبر را میدیدند میگفتند إِنَّا مَعَکُمْ وقتی یهودان را مشاهده میکردند به آنها میگفتند ما با شما هستیم به مسلمانان صفات
پیامبر صلی الله علیه و آله و اصحابش را که در تورات بود اطلاع میدادند. سران و دانشمندان آنها گفتند: أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللَّهُ
عَلَیْکُمْ لِیُحَ اجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ به آنها مطالبی را میگوئید که علیه شما پیش پروردگارتان استدلال نمایند عقل
ندارید.
خداوند بر رد آنها میفرماید أَ وَ لا یَعْلَمُونَ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ نمیدانند خدا از پنهان و آشکار آنها اطلاع دارد.
ص: 186
وَ مِنْهُمْ یعنی بعضی از یهود أُمِّیُّونَ لا یَعْلَمُونَ الْکِتابَ إِلَّا أَمانِیَّ وَ إِنْ هُمْ إِلَّا یَظُنُّونَ تحریف میکردند تورات و احکام آن را و
صفحه 118 از 211
میگفتند از جانب خدا آمده خداوند این آیه را نازل کرد فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ واي بر آنها که مینویسند کتاب را.
وَ قالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إِلَّا أَیَّاماً مَعْدُودَةً بنی اسرائیل گفتند ما عذاب نخواهیم شد مگر همان چند روزي که گوساله پرست بودیم
خداوند آنها را رد کرد با این آیه قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِنْدَ اللَّهِ عَهْداً بگو اي محمد صلی الله علیه و آله از خدا پیمان گرفتهاید. وَ قُولُوا لِلنَّاسِ
حُسْناً در باره یهودان نازل شد که به آنها سخن نیکو بگوئید بعد بوسیله آیه فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ مشرکان را بکشید
هر جا یافتید نسخ گردید.
-8 تفسیر امام- وَ إِذْ أَخَذْنا مِیثاقَکُمْ لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ امام (ع) فرمود: یعنی یاد آورید بنی اسرائیل را وقتی که از شما پیمان گرفتیم
یعنی از اجدادتان و کسانی که این خبر به آنها برسد لا تَسْفِکُونَ دِماءَکُمْ که خون یک دیگر را نریزید وَ لا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَ کُمْ مِنْ
دِیارِکُمْ و از شهر یک دیگر را خارج نکنید ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ بعد اقرار نمودید به این پیمان و ملتزم شدید مانند اجدادتان وَ أَنْتُمْ تَشْهَدُونَ و
گواهی دادید که از اجدادتان پیمانی گرفته شده ثُمَّ أَنْتُمْ هؤُلاءِ تَقْتُلُونَ أَنْفُسَ کُمْ بعد به جان هم افتادید وَ تُخْرِجُونَ فَرِیقاً مِنْکُمْ مِنْ
دِیارِهِمْ و گروهی گروه دیگر را از شهر و دیار خود خارج کردند از روي خشم و زور تَظاهَرُونَ عَلَیْهِمْ به یک دیگر کمک
میکردید در این آواره کردن و کشتن همدیگر به ناحق و از روي ستم و عدوان وَ إِنْ یَأْتُوکُمْ اگر همین اشخاصی که تصمیم بیرون
کردن و کشتن آنها را دارید أُساري اگر پیش شما بیایند در حالی که دشمنان شما و آنها ایشان را اسیر کرده باشند تُفادُوهُمْ بوسیله
مالهاي خود خونبهاي ایشان را میدهید وَ هُوَ مُحَرَّمٌ عَلَیْکُمْ إِخْراجُهُمْ با اینکه حرام است بر شما این خارج کردن از شهر و دیار لفظ
نمیفرمود خیال میکردند فدیه دادن بر آنها حرام است سپس خداوند میفرماید أَ « اخراجکم » خراج را در آیه مکرر کرد چون اگر
فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ ایمان به مقداري از کتاب که خونبها دادن است میآورید وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ ولی نسبت به خارج کردن که
حرام است کافرید.
در صورتی که کتاب شما قتل نفس و اخراج را حرام کرده همان طور که خونبها دادن را واجب نموده چرا ایمان به مقداري دارید
و نسبت به بقیه کافرید. گویا شما مؤمن به بعض و
ص: 187
کافر به بعض هستید.
سپس میفرماید: فَما جَزاءُ مَنْ یَفْعَلُ ذلِکَ مِنْکُمْ إِلَّا خِزْيٌ کیفر شما یهودان نیست مگر خواري و ذلت در زندگی که باید جزیه
بپردازید وَ یَوْمَ الْقِیامَۀِ یُرَدُّونَ إِلی أَشَ دِّ الْعَذابِ و در قیامت رهسپار شدیدترین عذاب میشوید که به مقدار معصیت آنها متفاوت
است. أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ آنهایند که راضی به زندگی دنیا و زرق و برق آن شدند در مقابل زندگی جاوید
آخرت فَلا یُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذابُ وَ لا هُمْ یُنْ َ ص رُونَ هیچ کس آنها را یاري نخواهد کرد در دفع عذاب از ایشان و عذابشان تخفیف
نخواهد یافت.
-9 تفسیر امام- وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ
امام (ع) فرمود خداوند یهودان را سرزنش میکند و میفرماید وَ لَمَّا جاءَهُمْ وقتی این یهودانی که ذکر شد و هم مسلکان آنها کتابی
از جانب خدا آید (قرآن) که تصدیق کتابشان (تورات) را میکند که در آن نوشته شده محمد امین صلی الله علیه و آله از نژاد
اسماعیل که او را به بهترین افراد مؤید نمودهایم علی بن ابی طالب ولی الله کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ همین یهودان قبل از بعثت پیامبر
سؤال میکردند چه وقت فتح و پیروزي فرا میرسد بر کافرانی که دشمن آنها بودند خداوند میفرماید فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا وقتی
این یهودان را آمد آنچه سابقه داشتند از نشانه و صفات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله انکار نمودند از روي حسد و ستمگري و
ظلم بر او.
توضیح: تمام این خبر در احوال پیامبر صلی الله علیه و آله خواهد آمد.
صفحه 119 از 211
-10 تفسیر امام- بِئْسَ مَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَ هُمْ امام (ع) فرمود: خداوند یهودان را سرزنش کرد و بر آنها عیبجوئی نمود ایمان نیاوردن به
محمد صلی الله علیه و آله را فرمود بِئْسَ مَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَ هُمْ بوسیله هدایا و اضافاتی که به آنها میرسید آن را خریدند. خداوند به
آنها امر کرده بود بفروشند به خدا بوسیله طاعت خود تا از جان خود بهره ببرند همیشه در نعمتهاي آخرت ولی آنها معامله نکردند.
فروختند به بهاي عداوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله تا عزت و ریاست بر جهان بر ایشان باقی بماند به خواستههاي حرام و
بهرههاي بیارزش از طرف نادان مردم برسند و از راه رستگاري آنها را باز دارند و آنها را به همان گمراهی بگذارند سپس خداوند
میفرماید أَنْ یَکْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیاً اگر کافر
ص: 188
شوند به آنچه خداوند بر موسی نازل نموده راجع به تصدیق حضرت محمد صلی الله علیه و آله از روي ستم أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ
عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فرمود کفر آنها بواسطه ستم و حسادتشان بود بر آنچه از مقام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به او عنایت
نموده و آن قرآن است که نبوت پیامبر در آن بیان شده و دلیل نبوت و معجزه آن حضرت است.
سپس فرمود فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلی غَضَبٍ یعنی برگشتند در حالی که خشم از خدا آنها را فرا گرفته بود پشت سر آن خشم دیگري،
غضب اول هنگامی بود که عیسی را تکذیب نمودند و خشم دوم هنگامی بود که محمد صلی الله علیه و آله را تکذیب نمودندي
گفته است غضب اول این بود که آنها را میمون کرد و به زبان عیسی ایشان را لعنت نمود و غضب دوم هنگامی بود که شمشیرهاي
حضرت محمد صلی الله علیه و آله و یارانش بر پیکر ایشان وارد شد تا به خواري آنها را کشانید یا به خواست خود اسلام پذیرفتند
و یا با کمال خواري به پرداخت جزیه محکوم شدند.
-11 تفسیر امام- وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ امام علیه السلام فرمود وقتی به این یهودان گفته شود ایمان بیاورید به آنچه
خداوند بر محمد صلی الله علیه و آله نازل نموده که عبارتست از قرآنی که حلال و حرام و فرائض و احکام در آن وجود دارد قالُوا
نُؤْمِنُ بِما أُنْزِلَ عَلَیْنا ما ایمان میآوریم به آنچه بر خودمان نازل شده یعنی تورات وَ یَکْفُرُونَ بِما وَراءَهُ و بجز تورات به دیگر چیزها
کافر هستیم وَ هُوَ الْحَقُّ آنچه این یهودان میگویند که قرآن غیر از آن است یک واقعیت است زیرا قرآن ناسخ است کتابهاي پیشین
را خداوند میفرماید قُلْ فَلِمَ تَقْتُلُونَ بگو پس چرا پدرانتان پیامبران را میکشتند إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ اگر ایمان به تورات داشتید زیرا در
تورات کشتن انبیاء حرام شده همین طور شما ایمان به پیامبر اسلام و آنچه بر او نازل شده نیاوردهاید خداوند پیمان گرفته که به هر
دو ایمان بیاورند. ایمان به یکی از این دو را بدون دیگري نمیپذیرد.
-12 تفسیر امام- أَمْ تُرِیدُونَ أَنْ تَسْئَلُوا رَسُولَکُمْ امام علیه السلام فرمود حضرت امام علی النقی فرمود یعنی تصمیم دارید اي کفار
قریش و یهودان که درخواست کنید معجزهاي را که نمیدانید به صلاح شما است یا ضررتان کَما سُئِلَ مُوسی مِنْ قَبْلُ چنانچه از
حضرت
ص: 189
موسی درخواست کردید و گفتید ما به تو ایمان نمیآوریم مگر خدا را آشکار ببینیم. صاعقه شما را فرا گرفت وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ
بِالْإِیمانِ یعنی هر که کفر را معاوضه با ایمان کرد پس از اینکه پیامبر به او گفت آنچه درخواست داري صلاح تو نیست و چنین
چیزي را نباید از پیامبران خواست و بعد از اظهار معجزهاي که خواسته بود اگر صحیح باشد وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمانِ هر کس کفر
را به جاي ایمان بگیرد که ایمان نیاورد با دیدن معجزاتی که به وقوع پیوسته و یا ایمان نیاورد با اینکه فهمید نباید چنین معجزاتی را
درخواست کرد و لازم است به همان مقدار که خداوند برایش اقامه دلیل نموده و توضیح داده اکتفا کنیم ولی او بر عکس عناد
میورزد و حجت بر او تمام میگردد. فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ راه راستی را که او را به سوي بهشت میرساند اشتباه کرده و از راهی
که به جهنم میرود رفته است.
صفحه 120 از 211
-13 در تفسیر امام علیه السلام وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ میفرماید وَدَّ کَثِیرٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ لَوْ یَرُدُّونَکُمْ مِنْ بَعْدِ إِیمانِکُمْ کُفَّاراً مایلند
بیشتر اهل کتاب که شما را از دین برگردانند بوسیله شبهههائی که بر شما عرضه مینمایند حَسَداً مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ بواسطه حسادتی
که با شما دارند که بواسطه حضرت محمد صلی الله علیه و آله خدا شما را گرامی داشته مِنْ بَعْدِ ما تَبَیَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ پس از اینکه
معجزات را مشاهده کردند که گواه بر درستی گفتار حضرت محمد صلی الله علیه و آله و فضل علی (ع) بود.
فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا چشمپوشی کنید از نادانی آنها و با دلائلی که خدا داده با آنها به مقابله بپردازید و یاوهسرائیهاي آنها را باطل کنید.
حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ تا خداوند نظر خود را در باره آنها اجرا نماید کشتن در روز فتح مکه در آن موقع از شهر مکه و جزیرة العرب
آنها را خارج میکنید و در آنجا کافري را نخواهید گذاشت إِنَّ اللَّهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ چون قدرت بر هر چیز دارد آنچه به صلاح
شما بوده انتخاب کرده که مدارا کنید با آنها و با جدال احسن و استدلال صحیح با آنها روبرو شوید.
تمام این جریان در احوال حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله خواهد آمد.
-14 تفسیر امام- وَ قالَتِ الْیَهُودُ لَیْسَتِ النَّصاري عَلی شَیْءٍ وَ قالَتِ النَّصاري لَیْسَتِ الْیَهُودُ عَلی شَیْءٍ وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ کَذلِکَ قالَ
الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ مِثْلَ قَوْلِهِمْ فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَۀِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ.
ص: 190
امام فرمود یهودان گفتند نصاري چیزي ندارند و دین آنها باطل است. نصرانیان گفتند یهودان چیزي ندارند دین آنها باطل است و
کافرند وَ هُمْ یَتْلُونَ الْکِتابَ با آنکه ایشان انجیل میخواندند امام فرمود اینها و آنها مقلد بودند بدون دلیل انجیل میخواندند ولی
دقت نداشتند تا عمل کنند به مقتضاي دستوراتش و از گمراهی برهند سپس فرمود کَذلِکَ قالَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ این چنین گفتند
کسانی که عارف به حق نبودند و از جهتی که خدا دستور داده توجه نمیکردند بعضی براي بعضی دیگر میگفتند و اختلاف
داشتند مانند سخن نصرانیان و یهودان این دسته، آن دسته را تکفیر میکردند.
فَاللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَۀِ فِیما کانُوا فِیهِ یَخْتَلِفُونَ در دنیا فسق و گمراهی آنها را آشکار میکند و در آخرت به مقدار استحقاق
آنها را معذب مینماید.
حضرت امام حسن (ع) فرمود این آیه به آن جهت نازل شد که گروهی از یهودان و گروهی از نصرانیان خدمت پیامبر اکرم صلی
الله علیه و آله رسیدند و گفتند یا محمد صلی الله علیه و آله بین ما قضاوت کن فرمود داستان خود را بیان کنید.
یهودان گفتند ما ایمان به خداي واحد حکیم و اولیاء او آوردهایم اما نصرانیان چیزي ندارند نصرانیان گفتند ما مؤمن به خداي واحد
حکیم هستیم یهودان دین ندارند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود هر دویتان به خطا رفتهاید و فاسق نسبت به دین خدا هستید.
یهودان گفتند چطور ما کافریم با اینکه داراي کتاب خدائیم و آن را قرائت میکنیم.
نصرانیان نیز گفتند ما چطور کافریم با اینکه انجیل را تلاوت میکنیم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود شما هر دو دسته
مخالفت با کتاب خدا میکنید و به آن عمل نمینمائید اگر شما عمل به کتاب خدا میکردید یک دیگر را بدون دلیل نسبت به
کفر نمیدادید زیرا کتاب خدا مایه شفا است از کوري و نجات از گمراهی. عملکنندگان را به راه راست هدایت میکند ولی وقتی
عمل نکردید براي شما وبال و موجب افزایش گناه میشود وقتی حجت خدا را نپذیرفتید مخالف خدا خواهید بود و مشمول خشم
او.
آنگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روي به جانب یهودان نموده فرمود بترسید از اینکه در صورت مخالفت با دستور خدا گرفتار
بلائی شوید که پیشینیان شما مبتلا شدند که خداوند در باره آنها میفرماید فَبَدَّلَ الَّذِینَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَیْرَ الَّذِي قِیلَ لَهُمْ به آنها دستور
داده بود که
ص: 191
صفحه 121 از 211
بگویند سخن معینی را ولی بر خلاف آن گفتند خداوند در این آیه میفرماید فَأَنْزَلْنا عَلَی الَّذِینَ ظَلَمُوا رِجْزاً مِنَ السَّماءِ بر ستمکاران
عذابی از آسمان فرستادیم منظور طاعون است که آنها را فراگرفت که یک صد و بیست هزار نفر آنها مردند باز براي مرتبه دوم
دچار طاعون شدند یک صد و بیست هزار نفر دیگر هلاك گردیدند خلاف آنها چنین بود که وقتی رسیدند به درب مشاهده
کردند دربی بلند است گفتند ما احتیاجی به رکوع کردن نداریم وقتی به این درب میرسیم خیال میکردیم درب کوتاهی است که
بناچار باید خم شد اینکه بلند است تا کی ما را موسی و یوشع مسخره میکنند و براي چیزهاي بیهوده به سجده وامیدارند و
گفتند همطا سمقانا منظورشان گندم قرمز « حطه » خودشان مقعد خود را به جانب درب میگذارند به جاي سخنی که باید میگفتند
بود همین حرف را تبدیل نمودند.
-15 تفسیر قمی- وَ أُشْرِبُوا فِی قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِکُفْرِهِمْ یعنی گوساله را دوست داشتند که به عبادتش پرداختند سپس گفتند ما اولیاء
خدا هستیم خداوند فرمود اگر واقعا شما دوست خدا هستید فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ آرزوي مرگ کنید اگر راست
میگوئید، زیرا در تورات نوشته است که دوستان خدا آرزوي مرگ میکنند.
قُلْ مَنْ کانَ عَدُ  وا لِجِبْرِیلَ این آیه نازل شد در باره یهودانی که به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله میگفتند ما در میان ملائکه
دوستان و دشمنانی داریم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرسید کدامیک دوست و کدام دشمن شما هستند. پاسخ دادند جبرئیل
دشمن ما است که او همیشه براي ما عذاب میآورد اگر فرشتهاي که براي تو وحی را میآورد میکائیل بود ما به تو ایمان
میآوردیم زیرا او دوست ما است ولی جبرئیل فرشتهاي بد اخلاق و عذابگر است اما میکائیل فرشته رحمت است خداوند این آیه
را نازل نمود قُلْ مَنْ کانَ عَدُ  وا لِجِبْرِیلَ تا اینجا فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ.
-16 تفسیر امام- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِ ذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً امام علیه السلام فرمود وقتی مؤمنان ایمان آوردند و خردمندان ولایت
محمد و علی علیهما السلام را پذیرفتند ولی دشمنان جلوگیري کردند خداوند فرمود وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً بعضی
از مردم بجز خدا چیزهاي دیگري را دشمن خدا قرار میدهند و به آنها مرتبه خدائی میدهند یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِّ اللَّهِ مانند خدا آنها را
دوست میدارند وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبا لِلَّهِ ولی
ص: 192
مؤمنین محبتشان به خدا بیشتر است از کافران به بت زیرا آنها مقام خدائی را فقط به خداي یکتا میدادند.
سپس فرمود یا محمد صلی الله علیه و آله وَ لَوْ یَرَي الَّذِینَ ظَلَمُوا اگر ببینی ستمگران را که بت را بجاي خدا گرفته و اشخاص فاسق و
فاجر شبیه محمد و علی علیهما السلام قرار دادند إِذْ یَرَوْنَ الْعَذابَ زمانی که ببینند عذابی را که بواسطه کفر و دشمنی دچار آنها
میشود أَنَّ الْقُوَّةَ لِلَّهِ خواهند دانست که نیرو در اختیار خدا است هر که را بخواهد عذاب میکند و هر که را بخواهد گرامی میدارد
کافران قدرتی که جلو عذاب خدا را بگیرند ندارند وَ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعَذابِ خواهند دانست که خداوند سخت کیفر میکند کسانی
را که برایش شریک بگیرند سپس میفرماید.
إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُوا سران و بزرگان قبائل بیزاري میجویند مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا از رعایا و پیروان خود وَ تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ و چاره از
دستشان برود وَ قالَ الَّذِینَ اتَّبَعُوا رعایا میگویند لَوْ أَنَّ لَنا کَرَّةً اگر بازگشتی به دنیا داشتیم فَنَتَبَرَّأَ مِنْهُمْ آنجا بیزاري میجستیم کَما
خداوند میفرماید این چنین از یک دیگر تبري میجویند یُرِیهِمُ اللَّهُ أَعْمالَهُمْ حَسَراتٍ « کَ ذلِکَ » تَبَرَّؤُا مِنَّا چنانچه از ما بیزار شدند
عَلَیْهِمْ بر کارهاي خود حسرت میخورند زیرا مشاهده میکنند که اعمال آنها هیچ پاداش و ثوابی ندارد چون براي غیر خدا انجام
دادهاند بر خلاف دستور خدا بوده وَ ما هُمْ بِخارِجِینَ مِنَ النَّارِ عذاب آنها دائم و تمام ناشدنی است زیرا گناه آنها کفر است و از
شفاعت پیامبر یا وصی و شخصیت موجه نزد پروردگار استفاده نمیکنند.
-17 تفسیر قمی- وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذِي یَنْعِقُ
صفحه 122 از 211
مثل کسانی که کفر ورزیدند مانند شخصی است که فریاد میزند چون چهارپایان را وقتی صاحبشان میزند صدائی میشنوند
نمیفهمند منظور چیست کفار نیز زمانی که قرآن بر آنها خوانده میشود و ایمان بر آنها عرضه شود مانند چهارپایان نمیفهمند.
-18 تفسیر امام- مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا امام علیه السلام فرمود خداوند میفرماید: وَ مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا مثل کافران در عبادت بتها کَمَثَلِ
الَّذِي یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ مانند کسی است که فریاد زند به چیزي که شنیده نشود إِلَّا دُعاءً وَ نِداءً فهمیده نمیشود که چه
ص: 193
میگوید تا ناراحت میشود استغاثهکننده تا کسی که او را صدا میزند به دادش برسد صُمٌّ بُکْمٌ عُمْیٌ کسی که کژدل و کور از
تشخیص هدایت است و پیرو بتها شده است و دشمنان اولیاء خدا را به نام برگزیدگان خداوند نامیدهاند و لقب ائمه طاهرین را به
روي آنها گذاشتهاند فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ آنها عقل ندارند.
حضرت زین العابدین فرمود این آیه در باره بتپرستان و دشمنان اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله است که پیرو شیطان و از
مریدان بیایمان او هستند بزودي آنها را تحویل هاویه خواهند داد.
-19 تفسیر امام عسکري- لَیْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ امام از حضرت زین العابدین علیهما السلام نقل کرد که پیامبر صلی الله علیه و
آله وقتی علی را امتیاز بخشید و از مقام او در نزد پروردگار مردم را مطلع کرد و شرح امتیازات شیعه و یاوران علی (ع) را داد و
یهودان و نصرانیان را توبیخ کرد بر کفر و کتمان نبوت پیامبر و وصایت علی علیهما السلام در کتب خود با فضائل و صفات
شایستهاي که در آنها نقل شده یهودیان و نصرانیان بر آنها افتخار میکردند، که ما سالها است رو به قبله خودمان نمازها خواندهایم
در میان و شب زندهدارانی هستند که بسوي همان قبله خودمان نمازها خواندهاند این همان قبلهایست که موسی به ما دستور داده.
نصرانیان نیز گفتند ما سالها در قبله خود نماز خواندهایم و شب زندهدارانی داریم که بسوي آن قبله نمازها خواندهاند این همان
قبلهایست که عیسی بما دستور داده هر دو گروه گفتند تو خیال میکنی خداوند این همه اعمال و نمازهایمان را به سوي این قبله
باطل میکند چون ما پیرو محمد صلی الله علیه و آله نشدهایم و خواسته او را در مورد برادرش نپذیرفتهایم. این آیه به همین جهت
نازل شد لَیْسَ الْبِرَّ نیکی که اطاعتی است، بوسیله آن به بهشت میروند و مستوجب آمرزش و رضاي خدا میشوند نیست به اینکه
أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ با نماز خود رو به جانب مشرق نمائید اي نصرانیان و به طرف مغرب کنید اي یهودان. با اینکه شما
مخالف امر خدا و دشمن با ولی او هستید وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ ولی نیکوکار کسی است که ایمان به خداي واحد یکتاي بینیاز
بیاورد و آن خدا هر که را بخواهد عزیز و هر که را بخواهد گرامی و هر کس را بخواهد خوار و ذلیل میکند کسی نمیتواند
خواست خدا را رد کند و حکم او را تاخیر اندازد وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ و به روز قیامت
ص: 194
ایمان آورد قیامتی که با شخصیتترین افراد در آن حضرت محمد سید النبیین صلی الله علیه و آله است و بعد از او برادر و جانشین
و سرور اوصیاء علی بن ابی طالب (ع) است آن قیامتی که هر یک از شیعیان محمد صلی الله علیه و آله در آن حضور یابند نورشان
محشر را روشن کند و به جانب بهشت رهسپار میشود خود و برادران و خانواده و بستگان و نیکوکاران به او و کسانی که در دنیا از
او دفاع میکردند و هر یک از دشمنان این خاندان حضور یابد در گرداب تاریکی فرو رود و به جانب عذاب دردناك رهسپار
گردد او و همدستان و هم عقیدههایش و کسانی که خود را به او نزدیک میکردند بدون تقیهاي که ناچارشان کرده باشد به این
کار.
-20 تفسیر امام- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا امام علیه السلام فرمود وقتی خداوند در آیه قبل دستور داد که در
پنهان و آشکارا تقوي و پرهیزگاري را از پیش بگیرید به حضرت محمد صلی الله علیه و آله اطلاع داد در میان مردم کسانی هستند
که ظاهرا خود را متقی نشان میدهند و در باطن بر خلاف آن هستند و معصیت کارند فرمود اي محمد صلی الله علیه و آله بعضی از
صفحه 123 از 211
مردم سخن آنها در دنیا موجب شگفت تو میشود که اظهار دین اسلام میکند و با آب و تاب اظهار ورع و اخلاص مینماید وَ
یُشْهِدُ اللَّهَ عَلی ما فِی قَلْبِهِ خدا را هم گواه بر دل خویش میگیرد که من مخلص و موحدم وَ إِذا تَوَلَّی سَ عی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها
همین که پشت از تو میکند شروع به گناه یا کفر میکند بر خلاف آنچه به تو میگفت و ستمگري مینماید مخالف آن حرفها که
میزد وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ باعث نابودي کشتزار و از بین رفتن آنها میشود و حیوانات را میکشد و قطع نسل مینماید وَ اللَّهُ لا
یُحِبُّ الْفَسادَ خداوند راضی به فساد نیست و کیفر عامل آن را میدهد وَ إِذا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ وقتی به این شخص بگوئی از خدا بپرهیز
أَخَ ذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ بدش میآید و خود را بالاتر از آن میداند که گناه کند با اینکه کانون فساد است و بیشتر شر و فساد مینماید و
ستمگري میکند فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَ لَبِئْسَ الْمِهادُ جهنم او را کافی است بر کردار زشت و ناپسندش بسیار جاي ناراحتکنندهاي برایش
آماده شده.
-21 تفسیر قمی- وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ گفته است حرث در این آیه دین است و نسل مردم و در باره دومی نازل شده بعضی
گفتهاند در باره معاویه.
ص: 195
-22 تفسیر عیاشی- حسین بن بشار گفت از حضرت ابو الحسن این آیه را پرسیدم وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُعْجِبُکَ قَوْلُهُ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا
فرمود فلانی و فلانی وَ یُهْلِکَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ حرث کشت و زرع و نسل ذریه است.
-23 تفسیر عیاشی- زراره گفت از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السلام این آیه را پرسیدم وَ إِذا تَوَلَّی سَعی فِی الْأَرْضِ فرمود
نسل ولد و حرث این زمین است حضرت صادق فرمود حرث ذریه است.
-24 تفسیر عیاشی- ابو اسحاق سبیعی از حضرت علی (ع) نقل کرد در مورد آیه وَ إِذا تَوَلَّی سَ عی فِی الْأَرْضِ لِیُفْسِدَ فِیها وَ یُهْلِکَ
الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ یعنی با ظلم و طینت بدي که دارد وَ اللَّهُ لا یُحِبُّ الْفَسادَ.
-25 تفسیر عیاشی- سعد اسکاف از ابی جعفر در باره آیه وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ فرمود الد یعنی خصومت.
-26 تفسیر عیاشی- از ابو بصیر، از امام صادق (ع) نقل میکند در باره آیه سَلْ بَنِی إِسْرائِیلَ کَمْ آتَیْناهُمْ مِنْ آیَۀٍ بَیِّنَۀٍ فرمود بعضی
ایمان آوردند و بعضی انکار کردند و گروهی اقرار و گروهی انکار نمودند.
-27 تفسیر قمی- ها أَنْتُمْ هؤُلاءِ یعنی شما حاجَجْتُمْ فِیما لَکُمْ بِهِ عِلْمٌ به بحث میپردازید در مورد چیزي که اطلاع دارید یعنی تورات
و انجیل فَلِمَ تُحَ اجُّونَ فِیما لَیْسَ لَکُ مْ بِهِ عِلْمٌ چرا در مورد چیزي که اطلاع ندارید بحث میکنید منظور صحف ابراهیم است وَ
تَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ حق را کتمان میکنید با اینکه میدانید یعنی با اینکه میدانید در تورات صفات پیامبر اکرم صلی الله
علیه و آله ذکر شده پنهان میکنید وَ قالَتْ طائِفَۀٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ این آیه در باره گروهی از یهودان نازل شد گفتند ایمان آوردهایم
به آنچه محمد صلی الله علیه و آله آورده صبحگاه و شب کافر شدند.
در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر علیه السلام نقل میکند در مورد آیه وَ قالَتْ طائِفَۀٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ
عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ مینویسد: وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به مدینه آمد و به جانب
بیت المقدس به طرف کعبه روي برگرداند ناراحت شدند این تغییر قبله در نماز ظهر بود،
ص: 196
گفتند محمد صلی الله علیه و آله نماز صبح را به جانب قبله ما خواند پس ایمان بیاورید به آنچه بر او نازل شده در روز ولی شامگاه
کافر شوید منظورشان قبله بود که بعد از ظهر به جانب کعبه روي برگردانده شاید آنها باز به طرف قبله ما روي آورند.
-28 تفسیر قمی- ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قالُوا لَیْسَ عَلَیْنا فِی الْأُمِّیِّینَ سَبِیلٌ یهود میگفتند براي ما حلال است که مال امیین را بخوریم یعنی
کسانی که داراي کتاب نیستند خداوند آنها را با این آیه رد کرد وَ یَقُولُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَ ذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ با اینکه میدانند بر خدا
صفحه 124 از 211
دروغ میبندند إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَ أَیْمانِهِمْ ثَمَناً قَلِیلًا منظور کسانی هستند که به مسلمانان خود را نزدیک میکنند و از آنها
استفاده مینمایند ولی به ایشان خیانت میکنند در حقیقت مسلمان نیستند.
این آیه وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقاً یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتابِ مینویسد: یهودان مطالبی را میخواندند و میگفتند در تورات است با اینکه در
تورات نبود خداوند آنها را تکذیب نمود.
ما کانَ لِبَشَرٍ یعنی عیسی به مردم نگفت من شما را آفریدهام و بندگان من باشید نه بندهي خدا ولی به آنها گفت کُونُوا رَبَّانِیِّینَ
مردمانی دانشمند باشید وَ لا یَأْمُرَکُمْ گفت گروهی ملائکه را میپرستیدند و بعضی از نصرانیان خیال میکردند عیسی خدا است و
یهودان مدعی بودند که عزیر پسر خدا است خداوند فرمود لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَۀَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً به شما نمیگوید ملائکه و
پیامبران را خدا بگیرید.
-29 تفسیر قمی- أَ فَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ یعنی آیا غیر آنچه برایتان گفتم که اقرار به محمد و وصی او بیاورید میجوئید وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ
فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً تسلیم او شده است هر که در آسمان و زمین است یا به دلخواه خود و یا از ترس شمشیر.
-30 تفسیر قمی- کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلا لِبَنِی إِسْرائِیلَ فرمود یعقوب دچار بیماري عرق النساء بود به همین جهت گوشت شتر را بر خود
حرام کرد یهودان گفتند گوشت شتر در تورات حرام است خداوند میفرماید: فَأْتُوا بِالتَّوْراةِ فَاتْلُوها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ بروید تورات را
بیاورید و بخوانید اگر راست میگوئید شتر را اسرائیل یعنی یعقوب بر خود حرام کرده بود ولی براي مردم حرام نبود.
ص: 197
-31 تفسیر عیاشی- ابن ابی یعفور گفت از حضرت صادق (ع) این آیه را سؤال کردم کُلُّ الطَّعامِ کانَ حِلا لِبَنِی إِسْرائِیلَ إِلَّا ما حَرَّمَ
إِسْرائِیلُ عَلی نَفْسِهِ فرمود اسرائیل وقتی گوشت شتر میخورد درد پهلو او را میگرفت به همین جهت گوشت شتر را بر خود حرام
نمود، این جریان قبل از نزول تورات بود وقتی تورات نازل شد آن را حرام نکرد ولی یعقوب گوشت شتر نمیخورد.
-32 تفسیر عیاشی- سماعه گفت از حضرت صادق (ع) شنیدم میفرمود در مورد آیه قُلْ قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِي
قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ با اینکه خداوند میدانست اینها که خطاب به آنها مینماید آن پیامبران را نکشتهاند ولی هوادار
همان پیامبر کشان بودند خداوند آنها را قاتل نامیده چون طرفدار آنها بودند و خوششان میآمد از کار آنها.
-33 در روایت دیگر میفرماید این آیه نازل شد گفتند خدا میداند ما آنها را نکشتهایم و نه آن وقت حضور داشتیم به آنها گفتند
بیزار شوید از قاتلین آنها امتناع ورزیدند.
اما این آیه الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ عَهِدَ إِلَیْنا أَلَّا نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتَّی یَأْتِیَنا بِقُرْبانٍ تَأْکُلُهُ النَّارُ فرمود بنی اسرائیل طشتی داشتند که در آن
قربانی میکردند و قربانی را داخل طشت مینهادند آتشی میآمد و قربانی را میسوزاند به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفتند ما
به تو ایمان نمیآوریم تا براي ما یک قربانی بیاوري و آتش آن را فرا گیرد چنانچه بنی اسرائیل میکردند خداوند فرمود بگو به
آنها یا محمد صلی الله علیه و آله قَدْ جاءَکُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِی بِالْبَیِّناتِ وَ بِالَّذِي قُلْتُمْ فَلِمَ قَتَلْتُمُوهُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ پیامبران قبل از من
دلائل آوردند و همین که از من میخواهید آنها آوردند چرا پس آنها را کشتید اگر راست میگوئید در روایت ابی الجارود از
حضرت باقر است که در باره آیه فَإِنْ کَذَّبُوكَ فَقَدْ کُذِّبَ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ جاؤُ بِالْبَیِّناتِ منظور از بینات آیات است وَ الزُّبُرِ کتب انبیاء
است وَ الْکِتابِ الْمُنِیرِ حلال و حرام است.
-34 تفسیر قمی- لَقَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ فَقِیرٌ وَ نَحْنُ أَغْنِیاءُ فرمود به خدا آنها خدا را ندیدند تا بفهمند فقیر است ولی
دوستان خدا را دیدند که فقیرند بعد گفتند اگر خدا ثروتمند بود اینها را بینیاز میکرد به همین جهت افتخار کردند بر خدا که ما
ص: 198
ثروتمندیم.
صفحه 125 از 211
این آیه وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقاً یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتابِ مینویسد: یهودان مطالبی را میخواندند و میگفتند در تورات است با اینکه در
تورات نبود خداوند آنها را تکذیب نمود.
ما کانَ لِبَشَرٍ یعنی عیسی به مردم نگفت من شما را آفریدهام و بندگان من باشید نه بندهي خدا ولی به آنها گفت کُونُوا رَبَّانِیِّینَ
مردمانی دانشمند باشید وَ لا یَأْمُرَکُمْ گفت گروهی ملائکه را میپرستیدند و بعضی از نصرانیان خیال میکردند عیسی خدا است و
یهودان مدعی بودند که عزیر پسر خدا است خداوند فرمود لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَۀَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً به شما نمیگوید ملائکه و
پیامبران را خدا بگیرید.
-35 تفسیر قمی- در روایت ابی الجارود از حضرت باقر (ع) در آیه وَ إِذْ أَخَ ذَ اللَّهُ مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا
تَکْتُمُونَهُ جریان چنین بود که خداوند از کسانی که براي آنها کتاب در مورد حضرت محمد صلی الله علیه و آله نازل کرده بود
پیمان گرفت که براي مردم اظهار کنند وقتی ظهور نمود و کتمان ننمایند فَنَبَذُوهُ وَراءَ ظُهُورِهِمْ پیمان خدا را پشت سر انداختند وَ
اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِیلًا فَبِئْسَ ما یَشْتَرُونَ بد معاملهاي کردند.
-36 تفسیر عیاشی- جابر از حضرت باقر (ع) نقل کرد که این آیه بر حضرت محمد صلی الله علیه و آله چنین نازل شد یا أَیُّهَا الَّذِینَ
أُوتُوا الْکِتابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنا مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلی أَدْبارِها اما این قسمت آیه مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ یعنی
گواه و تصدیق پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را مینمود.
-37 تفسیر قمی- أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَ هُمْ بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ گفته است آنها کسانی بودند که نام خود را صدیق و
فاروق و ذو النورین گذاشته بودند وَ لا یُظْلَمُونَ فَتِیلًا فرمود پوستی است که روي دانه خرما است بعد کنایه از آنها آورده و فرموده
است انْظُرْ کَیْفَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَ ذِبَ آنها همین سه فرزند بودند و اما این آیه أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ أُوتُوا نَصِ یباً مِنَ الْکِتابِ یُؤْمِنُونَ
بِالْجِبْتِ وَ الطَّاغُوتِ وَ یَقُولُونَ لِلَّذِینَ کَفَرُوا هؤُلاءِ أَهْدي مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا سَبِیلًا در باره یهودان نازل شده که از مشرکان عرب پرسیدند
آیا دین ما بهتر است یا دین محمد صلی الله علیه و آله. آنها گفتند دین شما بهتر است روایت شده که
ص: 199
در باره کسانی نازل شده است که غصب حق آل محمد صلی الله علیه و آله را نمودند و به مقام آنها حسادت ورزیدند خداوند
فرمود أُولئِکَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَ مَنْ یَلْعَنِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِ دَ لَهُ نَصِ یراً أَمْ لَهُمْ نَصِ یبٌ مِنَ الْمُلْکِ فَإِذاً لا یُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِیراً منظور از نقیر
همان نقطهایست که در پشت دانه خرما است سپس میفرماید أَمْ یَحْسُدُونَ النَّاسَ منظور از ناس در آیه که میفرماید حسد به مردم
میورزند آن مردم امیر المؤمنین و ائمه علیهم السلام هستند عَلی ما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْ لِهِ فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَۀَ وَ
آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً که منظور خلفاء بعد از پیامبرند و آنها ائمه علیهم السلام هستند.
علی بن الحسین از احمد بن ابی عبد الله ... از حنان از حضرت صادق علیه السلام نقل کرد که به حضرت صادق علیه السلام گفتم
فرمود فهم و قضاوت وَ آتَیْناهُمْ مُلْکاً عَظِیماً اطاعت « وَ الْحِکْمَ ۀَ » این آیه فَقَدْ آتَیْنا آلَ إِبْراهِیمَ الْکِتابَ منظور چیست فرمود نبوت
واجب که مردم از آنها باید اطاعت کنند.
-38 تفسیر قمی- یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَی الطَّاغُوتِ این آیه در باره زبیر بن عوام نازل شده او با مردي از یهودان در باره باغی
اختلاف داشت زبیر به او گفت راضی هستی که ابن شیبه یهودي در باره ما قضاوت کند یهودي گفت ما راضی به قضاوت محمد
صلی الله علیه و آله هستیم این آیه نازل شد أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ یَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِما أُنْزِلَ إِلَیْکَ تا این قسمت رَأَیْتَ الْمُنافِقِینَ
یَصُدُّونَ عَنْکَ صُدُوداً که دشمنان آل محمدند صلوات الله علیه این در باره همه آنها جاري است.
-39 تفسیر قمی- منصور از حضرت صادق و حضرت باقر علیهما السلام نقل کرد که فرمودند مصیبت عبارت از فرو رفتن در زمین
است به خدا قسم، تبهکاران در کنار حوض به زمین فرو میروند این آیه فَکَیْفَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِیبَۀٌ.
صفحه 126 از 211
-40 تفسیر قمی- وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ فضل رسول خدا صلی الله علیه و آله و رحمت امیر المؤمنین علیه السلام است.
-41 تفسیر قمی- لَیْسَ بِأَمانِیِّکُمْ وَ لا أَمانِیِّ أَهْلِ الْکِتابِ یعنی آن طوري که آرزوي شما و اهل کتاب است نخواهد شد که عذاب
نشوید در مقابل اعمالتان وَ لا یُظْلَمُونَ نَقِیراً نقیر همان نقطهایست که پشت دانه خرما است.
ص: 200
-42 تفسیر عیاشی- حارث بن مغیره از حضرت صادق (ع) نقل کرده در مورد آیه وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ یَوْمَ
الْقِیامَۀِ یَکُونُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً فرمود آن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است.
-43 تفسیر عیاشی- از مفضل گفت از حضرت صادق (ع) پرسیدم این آیه را وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ فرمود این آیه در باره ما فقط
نازل شده که احدي از فرزندان فاطمه علیها السلام نخواهد مرد و از دنیا خارج نمیشود مگر اینکه اقرار به امامت امام خود میکند
چنانچه فرزندان یعقوب اقرار به مقام یوسف نمودند موقعی که این حرف را زدند تَاللَّهِ لَقَدْ آثَرَكَ اللَّهُ عَلَیْنا.
-44 تفسیر عیاشی- از حضرت صادق (ع) در مورد آیه وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ نقل میکند که فرمود ایمان اهل کتاب به محمد صلی
الله علیه و آله است.
-45 تفسیر قمی- شهر بن حوشب گفت حجاج به من گفت یک آیه در قرآن مرا خسته کرده گفت امیر بفرمائید کدام آیه است
گفت این آیه وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ إِلَّا لَیُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ هیچ یک از اهل کتاب نیستند مگر اینکه ایمان میآورند به او قبل از
مرگش.
گفت من دستور میدهم گردن یک یهودي یا نصرانی را بزنند بعد دقیق تماشا میکنم هرگز لبهاي خود را حرکتی نمیدهد تا
موقعی که میمیرد و چیزي نمیگوید که معلوم شود ایمان آورده. گفتم خدا امیر را خیر دهد آن طور که تو تاویل کردهاي نیست
پرسید چگونه است؟
گفتم عیسی قبل از روز قیامت فرود خواهد آمد به دنیا احدي از ملتها چه یهودي و چه دیگران نمیماند مگر اینکه به او ایمان
میآورد و او پشت سر حضرت مهدي نماز خواهد خواند.
گفت واي بر تو از کجا این مطلب را کشف نمودهاي و از چه کس استفاده کردهاي گفتم این مطلب را محمد بن علی بن حسین بن
علی بن ابی طالب برایم نقل کرد گفت به خدا قسم از سرچشمه پاکی استفاده کردهاي.
-46 تفسیر قمی- آیه فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا عبد الله بن ابی یعفور گفت از حضرت صادق علیه السلام شنیدم میفرمود هر کس
گندم بکارد در زمین و کشتزار خود ولی
ص: 201
پر از جو درآید بواسطه ستمی است که در باره تصاحب زمین یا ستمی که به زارعین و یا کارگران خود نموده است زیرا خداوند
میفرماید فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِ َ ص دِّهِمْ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ کَثِیراً یعنی گوشت شتر و گاو و گوسفند،
آیه را خداوند چنین نازل نموده همین طور بخوانید و خداوند چیزي را در کتاب خود حلال نمیکند که بعد حرام نماید و حرام
نمیکند چیزي را که بعد حلال نماید گفتم همین طور است آیه و من الابل وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُما فرمود بلی
همین طور است عرض کردم این آیه چگونه است إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلی نَفْسِهِ فرمود اسرائیل وقتی گوشت شتر میخورد مبتلا به
درد پهلو میشد بعد گوشت شتر را بر خود حرام نمود این مطلب قبل از نزول تورات بود وقتی تورات نازل شد حرام ننمود و
نخورد.
توضیح: این روایت را نمیشناسی از ابن ابی یعفور نقل کرده تا اینجا یعنی لحوم الابل و البقر و الغنم و گفته است ان اسرائیل کان
اذا اکل لحم البقر تا آخر خبر.
صفحه 127 از 211
شاید عیاشی زوائد خبر را اسقاط نموده بواسطه مشکل بودن معنی آن و اشکالی که در معنی آن وجود داشت که به سادگی
نمیتوان آن را معنی کرد. اما آنچه به خاطر من رسیده این است که امام علیه السلام این طور قرائت نموده حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ بدون
متعدي شده است از آن جهت است که معنی خشم و سخط را دارا « بعلی » تشدید یعنی آنها را محروم کردیم از طیبات و اینکه جمله
است حاصل معنی آن اینست که آنها چون بر خود ستم روا داشتند به انجام کارهاي حرام ما لطف خود را از آنها برداشتیم بطوري
که آنها بدعت نهادند و بر خود حرام کردند طیبات را.
سپس استدلال نموده است امام (ع) که این روایت بهتر است و این معنی شایستهتر است به اینکه ظلم یهود بعد از حضرت موسی
(ع) بوده و تورات را کتابی منسوخ ننموده بعد از او جز انجیل و یهودان هم به حکم انجیل عمل نمیکنند پس باید این تحریم از
طرف خودشان باشد پس اینکه میفرماید ثم یحرمه بعد ما احله یعنی در غیر این کتاب و بعد از رفتن پیامبري که بر او نازل شده
است پس منافاتی در نسخ کتاب بوسیله کتاب دیگر نیست و بوسیله سنت، بعد سائل در مورد این آیه سؤال میکند حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ
شُحُومَهُما میفرماید این هم همان طور به تخفیف خوانده میشود اما این آیه إِلَّا ما حَرَّمَ إِسْرائِیلُ عَلی
ص: 202
نَفْسِهِ با تشدید خوانده میشود زیرا صریح است در اینکه بر خود حرام نموده بواسطه کار خودش و خداوند بر او حرام نکرده.
ممکن است چنین نیز توجیه کنیم البته بعید است که امام علیه السلام وقتی استشهاد به آیه مینماید بر اینکه خداوند بعضی از نعمتها
را گاهی از بین میبرد بواسطه معصیت مردم و سئوالکننده را متوجه نموده که منظور از تحریم معنی مناسب این است که آنها را
مبتلا به بلائی کرده که نتوانستهاند از این نعمتها استفاده کنند یا شیطان بر آنها مسلط گردیده و خودشان بر خود تحریم نمودهاند
بعد امام تاکید میفرماید که این طوري خدا نازل نموده به این معنی گرچه ظاهر لفظ به یک صورت است یعنی منظورتان آن معنی
باشد نه آنچه مردم میفهمند اما توجیه اول صحیحتر است اما این قسمت فرمایش امام که فرمود
« لم یاکله »
ظاهرا منظور حضرت موسی علی نبینا و علیه السلام است یعنی موسی حرام نکرده بر پیامبر ما صلی الله علیه و آله یا کتاب و نخوردن
موسی از نظر خواست خود و پرهیز شخصی بوده و یا بواسطه همان بیماري که یعقوب هم دچار بوده و محتمل است که معنی این
باشد که در تورات است اسرائیل بر خود حرام نکرده و نخورده است.
-47 تفسیر عیاشی- عبد الله بن سنان گفت به حضرت صادق (ع) عرض کردم قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً
تفسیرش چیست فرمود برهان محمد صلی الله علیه و آله و نور علی علیه السلام است گفتم صِ راطاً مُسْتَقِیماً چیست فرمود صراط
مستقیم علی (ع) است.
-48 تفسیر قمی- وَ مِنَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّا نَصاري أَخَذْنا مِیثاقَهُمْ نوشته است منظور اینست که عیسی بن مریم بنده مخلوق است که او را
نصاري خدا گرفتهاند وَ نَسُوا حَ  ظا مِمَّا ذُکِّرُوا بِهِ این و آیه یا أَهْلَ الْکِتابِ قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیراً مِمَّا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ
الْکِتابِ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ فرمود پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بیان میکنند که آنچه شما از تورات مخفی کردهاید در ارتباط با
اخبار مربوطه به پیامبر اسلام و بسیاري از آنها را بیان نمیکند. قَدْ جاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبِینٌ منظور از نور امیر المؤمنین و ائمه
علیهم السلام است.
آیه قَدْ جاءَکُمْ رَسُولُنا یُبَیِّنُ لَکُمْ خطاب به اهل کتاب است یُبَیِّنُ لَکُمْ عَلی فَتْرَةٍ مِنَ
ص: 203
الرُّسُلِ یعنی زمانی که فرستادن پیامبران قطع شده است سپس بر آنها احتجاج نموده أَنْ تَقُولُوا یعنی تا نگوئید.
آیه اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیْکُمْ إِذْ جَعَلَ فِیکُمْ أَنْبِیاءَ وَ جَعَلَکُمْ مُلُوکاً یعنی در بنی اسرائیل خداوند نبوت و فرمانروائی و سلطنت را به
صفحه 128 از 211
یک خانواده نداد بعد این دو مقام را براي پیامبر ما صلی الله علیه و آله جمع نمود.
-49 عیاشی- از یعقوب بن شعیب گفت از حضرت صادق علیه السلام این آیه را پرسیدم قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَۀٌ به من فرمود این
طور دست خود را به گردن اشاره نمود ولی منظورشان این بود که کارها را تمام کرده در روایت دیگري است منظور گفته آنها
است خدا از کار فراغت یافته.
خداوند میفرماید بَلْ یَداهُ « لُعِنُوا بِما قالُوا » حماد از امام علیه السلام نقل کرد که فرمود آنها میگویند خدا کارها را تمام نموده
مَبْسُوطَتانِ.
-50 تفسیر عیاشی- از حضرت ابی جعفر (ع) در این آیه کُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ یعنی هر زمان یکی از ستمگران
روزگار بخواهد آل محمد صلی الله علیه و آله را هلاك نماید خداوند او را به هلاکت میرساند.
-51 عیاشی- محمد بن مسلم از حضرت باقر (ع) نقل میکند در مورد آیه وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْکِتابِ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ
إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ فرمود ولایت است.
-52 عیاشی- از ابی الصهباء بکري نقل میکند که از علی بن ابی طالب (ع) شنیدم راس الجالوت و اسقف نصاري را خواست
فرمود من از شما چیزي را میپرسم که خودم بهتر از شما میدانم مبادا کتمان کنید. به اسقف نصاري فرمود تو را قسم میدهم به
خدائی که انجیل را بر عیسی نازل کرد و برکت را در پاي او نهاد که عیسی علیه السلام کور و برص و نابینا و میت را زنده میکرد
و براي شما از گل پرندهها ساخت و به شما اطلاع داد از آنچه میخورید و ذخیره نمودهاید اسقف گفت بدون این حرفها راست
میگویم علی (ع) فرمود نصرانیان چند فرقه شدند بعد از عیسی گفت به خدا قسم فقط یک فرقه علی (ع) فرمود قسم به خدائی که
جز او خدائی نیست دروغ گفتی به هفتاد و دو فرقه تقسیم شدند همه اهل آتشند مگر یک فرقه خداوند میفرماید: مِنْهُمْ أُمَّۀٌ
مُقْتَصِدَةٌ وَ کَثِیرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما یَعْمَلُونَ فقط
ص: 204
همین یک فرقه نجات مییابند.
-53 عیاشی- حمران بن اعین از حضرت باقر (ع) در باره آیه یا أَهْلَ الْکِتابِ لَسْتُمْ عَلی شَیْءٍ حَتَّی تُقِیمُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ
إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لَیَزِیدَنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ طُغْیاناً وَ کُفْراً فرمود این ولایت امیر المؤمنین (ع) است.
-54 تفسیر قمی- وَ قالَتِ الْیَهُودُ یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَۀٌ گفته است یهودان گفتند خداوند از کار فارغ شده جز آنچه قبلا مقدر نموده
نمیآفریند خداوند اعتقاد آنها را رد کرده فرمود بَلْ یَداهُ مَبْسُوطَتانِ یُنْفِقُ کَیْفَ یَشاءُ یعنی جلو میاندازد امري را یا تاخیر میاندازد،
زیاد میکند یا کم مینماید او اختیار و بدا دارد و داراي مشیت است.
این آیه وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ یعنی یهود و نصاري لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ از بالاي
سر از باران و از زیر پاهایشان از نباتات. این آیه مِنْهُمْ أُمَّۀٌ مُقْتَصِ دَةٌ گفت گروهی از یهود بودند که داخل اسلام شدند آنها را
خداوند امت مقتصده نامید.
-55 عیاشی- از مروان از بعضی اصحاب نقل کرد که حضرت صادق (ع) صحبت نصاري و دشمنی آنها را نمود عرض کردم این
آیه ذلِکَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَ رُهْباناً وَ أَنَّهُمْ لا یَسْتَکْبِرُونَ فرمود آنها قومی بودند بین عیسی و محمد صلی الله علیه و آله که انتظار
آمدن حضرت محمد صلی الله علیه و آله را داشتند.
-56 عیاشی- از محمد بن مسلم از حضرت صادق (ع) در مورد آیه ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ وَ لا سائِبَۀٍ وَ لا وَصِیلَۀٍ وَ لا حامٍ فرمود مردم
جاهلیت وقتی شترشان در یک شکم دو قلو زائید میگفتند به هم وصل شد نه کشتن آن را جایز میدانستند و نه خوردنش را وقتی
شتر نر است که آن را نیز « حام » که ده فرزند میزائید او را سائبه مینامیدند نه سواري آن و نه خوردن گوشتش را حلال میدانستند
صفحه 129 از 211
حلال نمیدانستند خداوند این آیه را نازل نمود که خداوند هیچ یک از اینها را حرام نکرده امام صادق (ع) فرمود بحیره موقعی
است که بچه بچه شتر بزاید که بحیره میشود.
-57 تفسیر قمی- آیه ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ بحیره موقعی بود که گوسفند پنج مرتبه بزاید در مرتبه ششم میگفتند بحیره شدند بره
را براي بت قرار میدادند و دیگر از چرا و آب
ص: 205
خوردن کسی مانع او نمیشد وسیله وقتی بود که گوسفند پنج شکم بزاید و در مرتبه ششم یک بزغاله نر و یک ماده در یک شکم
بزاید که بزغاله ماده را براي بت قرار میدادند و میگفتند رسید به برادرش و گوشت آن را براي زنان حرام میکردند (حام) وقتی
شتر نر پدر پدر پدر باشد میگفتند پشت شتر قرق شد که نمیتوان استفاده از سواري و باربري کرد او را حام مینامیدند و
جلوگیري از چراگاه و آب نمیشد خداوند بر آنها رد کرده فرمود ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِیرَةٍ تا این قسمت وَ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ.
-58 تفسیر قمی- وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَ ی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِ ذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ لفظ آیه ماضی است ولی
معنی آن مستقبل است قبلا نگفته بعد از این خواهد گفت جریان این بود که نصرانیان گمان میکردند که عیسی به آنها گفته است:
من و مادرم دو خدا هستیم روز قیامت خداوند بین نصرانیان و عیسی جمع میکند و به او میگوید أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ
أُمِّی إِلهَیْنِ تو گفتی به مردم من و مادرم را دو خدا بگیرید؟
میگوید خدایا تو منزهی هرگز من چیزي را که شایسته آن نیستم نخواهم گفت اگر گفته بودم تو خود میدانستی آنچه در دل من
هست میدانی ولی آنچه در ذات تو است من نمیدانم تو داناي رازها هستی تا این آیه وَ أَنْتَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ شَ هِیدٌ و دلیل بر اینکه
عیسی چنین چیزي را نگفته این آیه است هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ.
-59 عیاشی- از حضرت باقر (ع) در باره سخن خدا به عیسی أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی خداوند این سؤال را نکرده خواهد
کرد، چون خداوند میداند یک جریان اتفاق افتادنی است از آینده به طور واقع شده خبر میدهد.
و از سلیمان بن خالد از حضرت صادق (ع) نقل شده که از این آیه سؤال کردند فرمود خداوند وقتی اراده کرد امري باشد قبل از
وقوع خبر اتفاق افتادن آن را میدهد.
-60 جابر جعفی از حضرت باقر (ع) نقل میکند در مورد آیه تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ
فرمود اسم اعظم و اکبر هفتاد و سه حرف است یک حرف آن را خداوند به خود اختصاص داده و هیچ کس را از آن مطلع نکرده،
به همین جهت احدي نمیداند در نفس او چیست اینست معنی قول عیسی تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی یعنی هفتاد و دو حرف از اسم اکبر به
من آموختی و خود میدانی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ زیرا تو
ص: 206
این یک حرف را به هیچ آفریدهاي نیاموختهاي پس احدي نمیداند در نفس تو چیست.
-61 تفسیر قمی- این آیه که حکایت کفار قریش است وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ مَلَکٌ گفتند چرا بر او یعنی پیامبر صلی الله علیه و آله
فرشته نازل نمیشود وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَکاً لَقُضِ یَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا یُنْظَرُونَ خداوند خبر میدهد که معجزه وقتی آمد و فرشته وقتی نازل شد و
ایمان نیاوردند هلاك میشوند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از روي رحمت و رافت به امت خویش از آوردن معجزات خودداري
میکند و خداوند به او شفاعت را عنایت نموده سپس خداوند میفرماید وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَکاً لَجَعَلْناهُ رَجُلًا وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ وَ
لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ یعنی بر آنها عذاب نازل شد سپس میفرماید قُلْ سِیرُوا
فِی الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَۀُ الْمُکَ ذِّبِینَ بگو اي محمد صلی الله علیه و آله بروید و گردش کنید و نگاه کنید در قرآن و
اخبار پیامبران که عاقبت تکذیبکنندگان چه بوده است بعد میفرماید قُلْ لِمَنْ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلْ لِلَّهِ کَتَبَ عَلی نَفْسِهِ
صفحه 130 از 211
الرَّحْمَۀَ بگو آسمانها و زمین مال کیست بعد رد میکند آنها را و میفرماید از خدا است که رحمت بر خود لازم نموده.
-62 عیاشی- ابن ابی یعفور گفت حضرت صادق (ع) فرمود هر چه بر آنها بپوشانند خداوند بر خودشان میپوشاند در قرآن
میفرماید وَ لَلَبَسْنا عَلَیْهِمْ ما یَلْبِسُونَ.
-63 تفسیر قمی- در روایت ابی الجارود از حضرت ابو جعفر علیه السلام در باره آیه قُلْ أَيُّ شَیْءٍ أَکْبَرُ شَهادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِیدٌ بَیْنِی وَ
بَیْنَکُمْ میگوید مشرکان اهل مکه گفتند یا محمد صلی الله علیه و آله خدا کسی را جز تو پیدا نکرد که به رسالت مبعوث نماید؟
نمیبینیم یک نفر دعوت تو را بپذیرد این سخنان در ابتداي دعوت در مکه بود ما از یهودان و نصرانیان پرسیدیم گفتند در کتابهاي
ما چیزي راجع به تو وجود ندارد یک نفر را شاهد بیاور که گواهی بدهد تو پیامبر خدائی. فرمود خدا گواه بین من و شما است
فرموده است إِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَۀً أُخْري شما گواهی میدهید که با خدا خدایان دیگري است خداوند به حضرت محمد
میفرماید فان تشهدوا فلا تشهد معهم اگر چنین گواهی را دادند تو با آنها گواهی مده قل لا اشهد إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنَّنِی بَرِيءٌ
مِمَّا تُشْرِکُونَ بگو گواهی نمیدهم او خداي یکتا است و من از شرك شما بیزارم.
ص: 207
-64 عیاشی- زراره و حمران از حضرت باقر و امام صادق علیهما السلام نقل میکنند که در باره آیه وَ أُوحِیَ إِلَیَّ هذَا الْقُرْآنُ
لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ منظور از (مَنْ بَلَغَ) ائمه علیهم السلام هستند که بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله مردم را به وسیله قرآن هشدار
میدهند ابو خالد کابلی از حضرت باقر (ع) نقل کرد که فرمود هر که برسد به مقام امامت از بازماندگان پیامبر همان اوصیا بوسیله
قرآن هشدار میدهند چنانچه پیامبر هشدار میداد.
-65 عیاشی- عمار بن میثم از حضرت صادق علیه السلام نقل کرد که مردي خدمت امیر المؤمنین (ع) این آیه را چنین خواند فَإِنَّهُمْ
لا یُکَ ذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَ دُونَ آن جناب فرمود بلی به خدا پیامبر صلی الله علیه و آله را به شدیدترین وجه
ممکن تکذیب کردند ولی (یکذبوك) بدون تشدید است یعنی نمیتوانند باطلی را بیاورند که حق تو را پایمال کنند.
حسین بن منذر از حضرت صادق (ع) در مورد آیه فَإِنَّهُمْ لا یُکَذِّبُونَکَ نقل کرد فرمود آنها نمیتوانند گفتار تو را باطل نمایند.
-66 تفسیر قمی- آیه قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِي یَقُولُونَ این آیه را بر حضرت صادق (ع) خواندند فرمود آري آنها به شدیدترین
وجه تکذیب کردند ولی لا یُکَذِّبُونَکَ بدون تشدید نازل شده یعنی نمیتوانند چیزي بیاورند که حقیقت گفتار تو را باطل نمایند.
حفص بن غیاث از حضرت صادق (ع) نقل میکند که فرمود یا حفص، هر که صبر کند کمی صبر کرده و هر که ناراحتی و جزع
نماید کمی ناراحتی کرده بعد فرمود صبر را در تمام کارها از دست مده خداوند حضرت محمد صلی الله علیه و آله را برانگیخت و
به او امر به صبر و مدارا کرد فرمود وَ اصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا و فرمود ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَۀَ فَإِذَا الَّذِي
بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ آنقدر صبر کرد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تا ناراحتیهاي شدید ایجاد کردند و سخت در
معرض هدف تیرهاي کینه خود ایشان را قرار دادند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دلتنگ شد خدا این آیه را نازل نمود وَ لَقَدْ نَعْلَمُ
أَنَّکَ یَضِ یقُ صَدْرُكَ بِما یَقُولُونَ ما میدانیم دلتنگ هستی از گفتار آنها باز تکذیب نمودند و ایشان را هدف گفتار ناهنجار خویش
قرار دادند پیامبر اکرم
ص: 208
صلی الله علیه و آله محزون گردید.
خداوند این آیه را نازل کرد قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَیَحْزُنُکَ الَّذِي یَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا یُکَ ذِّبُونَکَ وَ لکِنَّ الظَّالِمِینَ بِآیاتِ اللَّهِ یَجْحَ دُونَ وَ لَقَدْ
کُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِکَ فَصَبَرُوا عَلی ما کُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّی أَتاهُمْ نَصْ رُنا باز پیامبر نشست و صبر کرد آنها شروع کردند به تکذیب و
نام خدا را بردن و اهانت کردن پیامبر اکرم فرمود در مورد خود و خانواده و آبرویم صبر کردم اما صبر در مورد نام خدایم نمیتوانم
صفحه 131 از 211
بکنم که هر چه میخواهند بگویند خداوند این آیه راصبر آراسته شدهاند و فرمود وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّۀً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا
بِآیاتِنا یُوقِنُونَ در این موقع فرمود
الصبر من الایمان کالرأس من البدن
پیامبر شکر نعمت را نمود خداوند این آیه را بر او نازل کرد وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ الْحُسْنی عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ بِما صَبَرُوا وَ دَمَّرْنا ما کانَ
یَصْ نَعُ فِرْعَوْنُ وَ قَوْمُهُ وَ ما کانُوا یَعْرِشُونَ فرمود آیه بشارت و انتقام است، خداوند کشتن مشرکین را اجازه داد که هر جا آنها را پیدا
کردند بکشند و به دست پیامبر صلی الله علیه و آله و یارانش آنها را کشت و پاداش صبرش را در همین دنیا داد به اضافه آنچه در
آخرت برایش ذخیره نموده.
در روایت ابی الجارود از حضرت باقر (ع) در باره آیه وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُ هُمْ تا این قسمت نَفَقاً فِی الْأَرْضِ یعنی نقب و
سوراخی در زمین.
علی بن ابراهیم در مورد آیه نَفَقاً فِی الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِی السَّماءِ میگوید یعنی اگر قدرت داري زمین را حفر کنی یا به آسمان بالا
روي، یعنی نمیتوانی چنین کنی. بعد میفرماید وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَی الْهُدي یعنی اگر خدا بخواهد میتواند همه را مؤمن
نماید.
این آیه فَلا تَکُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِینَ خطاب به پیامبر صلی الله علیه و آله است ولی منظور مردم هستند إِنَّما یَسْتَجِیبُ الَّذِینَ یَسْمَعُونَ
دعوت تو را کسانی که عقل دارند و درك میکنند میپذیرند وَ الْمَوْتی یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ یعنی تصدیق میکنند که مردهها را خداوند بر
میانگیزاند وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ آیَۀٌ یعنی چرا بر او آیه و معجزهاي نازل نمیشود قُلْ إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَۀً وَ لکِنَّ أَکْثَرَهُمْ
لا یَعْلَمُونَ بگو خداوند قادر است آیه نازل
ص: 209
نماید ولی اکثر آنها نمیدانند اگر معجزهاي آمد و ایمان نیاوردند هلاك خواهند شد.
در روایت ابی الجارود از حضرت باقر (ع) در مورد آیه إِنَّ اللَّهَ قادِرٌ عَلی أَنْ یُنَزِّلَ آیَۀً فرمود به زودي در آخر الزمان آیاتی را
نشانتان میدهد از قبیل دابۀ الارض، دجال، نزول عیسی بن مریم و طلوع خورشید از مغرب.
-67 تفسیر قمی- بگو به آنها یا محمد صلی الله علیه و آله أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَۀُ أَ غَیْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ کُنْتُمْ
صادِقِینَ اگر عذاب خدا یا قیامت بیاید آیا جز خدا را به فریاد خود میخوانید اگر راست میگوئید بعد رد میکند آنها را به این آیه
بَلْ إِیَّاهُ تَدْعُونَ فَیَکْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَیْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِکُونَ. فرمود خدا را میخوانید وقتی گرفتار یک ناراحتی میشوید
وقتی آن ناراحتی را خداوند برطرف نمود فراموش میکنید بتهایی را که شریک خدا قرار میدهید.
-68 تفسیر قمی- آیه قُلْ أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَخَ ذَ اللَّهُ سَمْعَکُمْ وَ أَبْصارَکُمْ وَ خَتَمَ عَلی قُلُوبِکُمْ مَنْ إِلهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیکُمْ بِهِ انْظُرْ کَیْفَ نُ َ ص رِّفُ
الْآیاتِ ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ خداوند میفرماید به قریش بگو اگر خدا گوش و چشم شما را بگیرد و مهر بر دلهاي شما بزند یعنی هدایت
را از شما بگیرد جز خدا چه کس میتواند به شما برگرداند ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ باز هم آنها تکذیب میکنند.
در روایت ابی الجارود ذیل همین آیه میفرماید باز آنها اعراض میکنند.
آیه قُلْ أَ رَأَیْتَکُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُ اللَّهِ بَغْتَۀً أَوْ جَهْرَةً هَلْ یُهْلَکُ إِلَّا الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ در موقعی نازل شد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و
آله به مدینه هجرت کرده بود و اصحاب گرفتار تنگدستی و بیماري و ناراحتی شده بودند و به پیامبر صلی الله علیه و آله شکایت
نمودند خداوند این آیه را نازل نمود یعنی شما را در این دنیا جز گرفتاري و تنگدستی چیز دیگري نمیرسد اما عذاب دردناك
خدا که موجب هلاکت میشود جز براي ستمکاران است؟ 69 - تفسیر قمی- آیه قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ
بگو او قادر است عذابی بر شما فرستد از بالاي سرتان یعنی سلطان ستمگر أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ یعنی مردمان نادان بیفایده أَوْ
صفحه 132 از 211
یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً یا شما را دچار عصبیت نماید وَ یُذِیقَ بَعْضَکُمْ بَأْسَ بَعْضٍ گرفتار همسایه بد نماید.
ص: 210
و صیحه «1» در روایت ابی الجارود از حضرت باقر در باره آیه قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ آن عذاب دجال
آسمانی است أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ یعنی خسف و فرو رفتن در زمین أَوْ یَلْبِسَ کُمْ شِیَعاً اختلاف در دین و طعنه زدن به یک دیگر
است وَ یُذِیقَ بَعْ َ ض کُمْ بَأْسَ بَعْضٍ یعنی یک دیگر را کشتن تمام این بلاها در میان اهل قبله است خداوند میفرماید انْظُرْ کَیْفَ
نُ َ ص رِّفُ الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ وَ کَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ یعنی قریش تکذیب کردند لِکُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ از براي هر جریانی حقیقتی است که بعد
متوجه میشوند.
و آیه لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ یعنی تا بفهمند و این قسمت وَ کَذَّبَ بِهِ قَوْمُکَ وَ هُوَ الْحَقُّ یعنی قرآن را قریش تکذیب کردند این قسمت آیه
لِکُ لِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ یعنی هر خبري وقتی دارد و این قسمت وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا یعنی وقتی مشاهده میکنی آنهائی را
که قرآن را تکذیب میکنند و مسخره مینمایند آیه کَ الَّذِي اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطِینُ یعنی مانند کسی که او را شیطان فریب داده این
قسمت آیه لَهُ أَصْحابٌ یَدْعُونَهُ إِلَی الْهُدَي ائْتِنا یعنی یارانی دارد که به او میگویند برگرد پیش ما که کنایه از ابلیس است.
-70 تفسیر عیاشی- از حضرت باقر (ع) در باره آیه وَ إِذا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا فرمود یعنی سخن در باره خدا و جدال در
قرآن فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّی یَخُوضُوا فِی حَ دِیثٍ غَیْرِهِ از آنها کناره بگیر تا وارد حدیث دیگري شوند. فرمود از آن جمله است داستان
سرا و کسی که قصهگو است.
توضیح: منظور از ناقل قصههاي دروغ و اکاذیب است و مراد علماي مخالفین و روایتکنندههاي آنها است.
-71 تفسیر قمی- آیه وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ فرمود نمیتوانند به عظمت خدا برسند که او را بستایند چنان که هست إِذْ قالُوا ما
أَنْزَلَ اللَّهُ عَلی بَشَرٍ مِنْ شَیْءٍ گوینده این حرف قریش و یهود بودند خداوند آنها را رد میکند و احتجاج مینماید بر آنها قُلْ مَنْ
أَنْزَلَ الْکِتابَ الَّذِي جاءَ بِهِ مُوسی نُوراً وَ هُديً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطِیسَ تُبْدُونَها بگو اي محمد صلی الله علیه و آله منظور از (تُبْدُونَها)
یعنی اقرار به مقداري از آن مینمائید
ص: 211
وَ تُخْفُونَ کَثِیراً یعنی بسیاري از اخبار پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را پنهان میکنید. وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا آباؤُکُمْ قُلِ اللَّهُ
ثُمَّ ذَرْهُمْ فِی خَوْضِ هِمْ یَلْعَبُونَ یعنی آنها را بگذار در همان تکذیبی که مینمایند باشند بعد میفرماید وَ هذا کِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَكٌ
مُ َ ص دِّقُ الَّذِي بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُري وَ مَنْ حَوْلَها یعنی قرآن کتابی است که او را با برکت نازل کردهایم که تصدیق میکند
تورات و انجیل و زبور را تا بیم دهی ساکنان مکه و اطرافش را اینکه مکه را ام القري نامیدهاند به آن جهت است که اولین بقعه و
خانهاي که در زمین ساخته آنجا بود وَ الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ یُؤْمِنُونَ بِهِ یعنی ایمان به پیامبر و قرآن میآورند.
-72 تفسیر عیاشی- از عبد الله بن سنان گفت از حضرت صادق (ع) راجع به این آیه پرسیدم قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْکِتابَ الَّذِي جاءَ بِهِ
مُوسی نُوراً وَ هُديً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطِیسَ تُبْدُونَها فرمود هر چه را مایل بودند آشکار میکردند و هر چه مایل بودند پنهان
مینمودند.
در روایت دیگري از آن جناب نقل میشود که در کاغذها مینوشتند بعد هر چه را دلشان میخواست آشکار مینمودند و آنچه
مایل بودند پنهان میکردند و فرمود هر کتابی نازل شد در نزد اهل علم است (منظور از اهل علم علماي آل محمد و ائمه علیهم
السلام هستند).
-73 تفسیر قمی- این آیه وَ مَنْ عَمِیَ فَعَلَیْها یعنی هر که گمراه شود به ضرر خود اوست بواسطه کسب معاصی وَ لِیَقُولُوا دَرَسْتَ
جریان چنین است که قریش به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله میگفتند آنچه به ما میگوئی از علماي یهود میآموزي و از آنها
صفحه 133 از 211
درس میگیري آیه وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ این آیه منسوخ است به آیه فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَ دْتُمُوهُمْ آیه أَقْسَ مُوا بِاللَّهِ جَهْدَ
أَیْمانِهِمْ منظور قریش است وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ میفرماید دلهاي آنها را زیر و رو میکنیم بطوري که بالاي آن پائین میآید
چشمهایشان را کور میکنیم که هدایت را مشاهده نکنند کَما لَمْ یُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ چنانچه ایمان نیاوردند در بار اول یعنی عالم ذر
و میثاق وَ نَذَرُهُمْ فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ یعنی گمراه میشوند سپس خداوند به پیامبرش صلی الله علیه و آله اعلام میکند که دلهاي
یعنی آشکار. « قُبُلًا » ایشان چگونه است و منافق هستند. وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَیْهِمُ الْمَلائِکَۀَ تا این قسمت آیه
وَ هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ إِلَیْکُمُ الْکِتابَ مُفَصَّلًا یعنی بین حق و باطل تشخیص میدهد.
ص: 212
آیَۀٌ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّی نُؤْتی مِثْلَ ما أُوتِیَ رُسُلُ اللَّهِ فرمود بزرگان آنها گفتند ما ایمان نمیآوریم به تو مگر بر ایمان بیاوري مانند
آنچه انبیاء دیگر از وحی و نزول کتاب آوردند بِما کانُوا یَمْکُرُونَ یعنی بواسطه معصیتی که در پنهانی میکردند.
-74 تفسیر قمی- در باره آیه وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصِ یباً تا این آیه ساءَ ما یَحْکُمُونَ عربها وقتی زراعتی را
میکاشتند میگفتند این مال خدا است و این مال الهه ما در موقع آبیاري اگر آب خرابی میکرد و از قسمت خدا میرفت قسمتی
که مربوط به بتهایشان بود آن را نمیبستند و میگفتند خدا بینیازتر از این مقدار آب بسته است اگر مقداري از آنچه مربوط به
خدا است براي بتها میرفت بر نمیگرداندند و میگفتند خدا بینیازتر از آن است خداوند بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در
این مورد آیه نازل نمود و کار و رفتار آنها را شرح داد فرمود وَ جَعَلُوا لِلَّهِ.
آیه وَ کَذلِکَ زَیَّنَ لِکَثِیرٍ مِنَ الْمُشْرِکِینَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَکاؤُهُمْ یعنی پیشینیان آنها خوششان میآمد از کشتن فرزندانشان وَ لِیَلْبِسُوا
عَلَیْهِمْ دِینَهُمْ یعنی فریب دهند آنها را و در دین به اشتباه اندازند ایشان را آیه وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ این چهارپایان و کشت
حرام است لا یَطْعَمُها إِلَّا مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ آنها را بر دستهاي حرام میدانستند وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها که همان بحیره و سائبه و وصیله
و حام است.
وَ قالُوا ما فِی بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ آنها جنینی که از شکم چهارپایان بیرون میآوردند بر زنان حرام میدانستند اگر مرده بود هم زنان
میخوردند و هم مردان سپس فرمود قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ سَفَهاً بِغَیْرِ عِلْمٍ یعنی به نافهمی وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ آنها گروهی
بودند که دختران خود را از غیرت میکشتند و گروهی هم از گرسنگی بچههایشان را میکشتند.
-75 تفسیر قمی- وَ عَلَی الَّذِینَ هادُوا حَرَّمْنا کُلَّ ذِي ظُفُرٍ منظور یهود است که خداوند بر آنها حرام نمود گوشت پرندهها را و
چربیها را نیز حرام کرد و خیلی دوست داشتند آنها را مگر آن مقدار چربی که بر پشت گوسفندان باشد یا در پهلویش باشد خارج
از شکم و این معنی آیه حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ شُحُومَهُما إِلَّا ما حَمَلَتْ ظُهُورُهُما أَوِ الْحَوایا یعنی در جنین أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذلِکَ جَزَیْناهُمْ
بِبَغْیِهِمْ یعنی فرمانروایان بنی اسرائیل فقیران خود را مانع
ص: 213
میشدند از خوردن گوشت پرنده و چربیها، خداوند آنها را بواسطه این ستمی که بر فقرا روا میداشتند بر آنها حرام کرد.
-76 تفسیر قمی- آیه أَنْ تَقُولُوا إِنَّما أُنْزِلَ الْکِتابُ عَلی طائِفَتَیْنِ مِنْ قَبْلِنا یعنی یهود و نصاري گرچه ما کتاب آنها را نخواندهایم. یا
میگوئید اگر بر ما کتاب نازل میشد از آنها بیشتر هدایت مییافتیم. که منظور قریش است که گفتند اگر کتاب بر ما نازل میشد
بهتر اطاعت میکردیم و هدایت مییافتیم فَقَدْ جاءَکُمْ بَیِّنَۀٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ هُديً وَ رَحْمَۀٌ یعنی هدایت و دلیل از جانب خدا براي شما
آمد که همان قرآن کریم است سَنَجْزِي الَّذِینَ یَصْ دِفُونَ عَنْ آیاتِنا به زودي کیفر میکنیم کسانی را که جلو آیات مرا میگیرند و
مانع پیشرفت آن میشوند.
-77 تفسیر قمی- إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً کسانی که از امیر المؤمنین علیه السلام جدا شدند و دستهها تشکیل دادند. معلی
صفحه 134 از 211
بن خنیس از حضرت صادق (ع) نقل کرد که در باره آیه إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً گفت آنها به خدا از دین خود دست
برداشتند.
-78 عیاشی- کلیب صیداوي گفت از حضرت صادق (ع) در مورد آیه إِنَّ الَّذِینَ فَرَّقُوا دِینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً فرمود علی (ع) چنین
قرائت میکرد فارقوا دینهم فرمود جدا شدند به خدا از دین خود.
-79 تفسیر قمی- المص کِتابٌ أُنْزِلَ إِلَیْکَ خطاب به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است فَلا یَکُنْ فِی صَ دْرِكَ حَرَجٌ مِنْهُ دلتنگ
نشوي از آن لِتُنْذِرَ بِهِ وَ ذِکْري لِلْمُؤْمِنِینَ.
محمد بن قیس از حضرت ابو جعفر (ع) نقل کرد که حی بن اخطب و ابو یاسر بن اخطب و چند نفر از یهودان نجران خدمت پیامبر
فرمود چرا گفتند جبرئیل برایت « الم » اکرم صلی الله علیه و آله رسیدند و گفتند مگر در کتابی که بر شما نازل شده نمیگوئی
آورده آن را از جانب خدا فرمود بلی. گفتند در میان انبیاء گذشته سراغ نداریم کسی مدت حکومت و قدرت ملت و امت خود را
« میم » سی است و « لام » یک است و « الف » بیان کرده باشد جز تو. در این موقع حی بن اخطب رو به جانب یاران خود نموده گفت
چهل و مجموع آنها هفتاد و یک میشود تعجب میکنم از مردمی که این دین را برگزیدند با اینکه تمام مدت عمرش هفتاد و
ص: 214
یک سال است و رو به جانب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نموده گفت جز این است که من گفتم فرمود بلی گفت بگو چیست؟
گفت این سنگینتر و طولانیتر است الف یک و لام سی و میم چهل و صاد نود و مجموع آن صد و شصت و یک « المص » فرمود
گفت این سنگینتر و طولانیتر است الف یک، لام سی، « المر » میشود باز گفت دیگر چیزي هست؟ فرمود آري گفت بگو فرمود
میم چهل، راء دویست گفت آیا چیز دیگري هست فرمود آري گفتند ما دیگر از کار تو سر در نمیآوریم و نمیدانیم به تو چه
دادهاند از جاي حرکت کردند. ابو یاسر به برادر خود گفت تو نمیدانی شاید براي محمد صلی الله علیه و آله تمام این ارقام و بیشتر
از آنها جمع شده است.
حضرت باقر (ع) فرمود این آیات در باره آنها نازل شد مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ این آیات داراي
وجوهی دیگر است بر خلاف آنچه حیی بن اخطب و برادر و یارانش تفسیر نمودند بعد خداوند مردم را مخاطب قرار میدهد و
میفرماید اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ یعنی دوستی غیر محمد صلی الله علیه و آله قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ.
-80 تفسیر قمی- وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَۀً قالُوا یعنی بتپرستان و در روایت ابی الجارود آیه کَما بَدَأَکُمْ تَعُودُونَ گفت موقعی که آنها را
آفرید مؤمن و کافر و شقی و سعید آفرید و همچنین روز قیامت بر میگردند هدایت یافته یا گمراه.
-81 تفسیر قمی- لِما یُحْیِیکُمْ گفت حیات بهشت است وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ یعنی فاصله میشود بین آنچه خدا
خواسته و آنچه او خواسته است.
ابو الجارود از حضرت باقر نقل کرد در باره آیه یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ یعنی ولایت علی
بن ابی طالب را زیرا پیروي از ولایتش موجب بقاي عدالت و نظام اجتماع شما خواهد بود.
و اما آیه وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ یعنی فاصله میشود بین مؤمن و معصیت او تا او را به جانب آتش نکشاند و فاصله
میشود بین کافر و اطاعت او از خدا تا ایمان خود را کامل کند.
ص: 215
-82 تفسیر قمی- وَ إِذْ قالُوا اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ این آیه موقعی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به قریش فرمود
خداوند مرا مبعوث به رسالت نموده تا تمام پادشاهان دنیا را از میان بردارم و قدرت در اختیار شما بگذارم. دعوت مرا بپذیرید تا بر
عرب حکومت کنید و ملت غیر عرب نیز مطیع شما شوند و در بهشت نیز فرمانروا شوید.
صفحه 135 از 211
اگر آنچه محمد صلی الله علیه و آله میگوید واقعیت دارد بر سر ما سنگی از آسمان فرود آور یا « اللَّهُمَّ إِنْ کانَ هذا » ابو جهل گفت
دچار عذابی دردناکمان گردان. بواسطه حسادتی که با پیامبر صلی الله علیه و آله داشت.
بعد گفت ما و بنی هاشم مانند دو اسب مسابقه بودیم حمله میکردیم وقتی آنها حمله میکردند کوچ میکردیم وقتی آنها کوچ
میکردند میافروختیم وقتی آنها میافروختند همین که ما و آنها به هدف رسیدیم یکی از بنی هاشم گفت در میان ما پیامبري است
ما رضایت نمیدهیم به این کار که در بنی هاشم پیامبر باشد ولی در بنی مخزوم نباشد بعد گفت خدایا از تو پوزش میخواهم این
آیه را خداوند نازل فرمود وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ وَ ما کانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ این موقعی بود که او طلب
مغفرت نمود اما وقتی تصمیم به کشتن پیامبر صلی الله علیه و آله گرفتند و از مکه او را خارج نمودند خداوند فرمود وَ ما لَهُمْ أَلَّا
یُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ ما کانُوا أَوْلِیاءَهُ یعنی قریش صاحب اختیار مکه نبودند إِنْ أَوْلِیاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ صاحب
اختیار مکه تو و اصحابت هستند یا محمد صلی الله علیه و آله خداوند آنها را با شمشیر عذاب نمود در جنگ بدر و کشته شدند.
-83 تفسیر قمی- وقتی قریش تصمیم گرفتند که شبانه بر سر پیامبر صلی الله علیه و آله بریزند و ایشان را بکشند و به جانب مسجد
الحرام رفته سوت میزدند و کف مینواختند و دور خانه میگشتند خداوند این آیه را نازل نمود:
وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَۀً مکاء سوت زدن است و تصدیه دست زدن میباشد.
-84 تفسیر قمی- در روایت ابی الجارود حضرت ابی جعفر علیه السلام در مورد آیه اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ
الْمَسِیحَ ابْنَ مَرْیَمَ اما عیسی مسیح را معصیت کردند و او را به مقامی بیشتر از آنچه داشت رساندند زیرا گمان کردند او خدا است و
پسر
ص: 216
خدا است گروهی از آنها گفتند سومین خدا است و بعضی گفتند خود او خدا است اما احبار و رهبان آنها اطاعت ایشان را نموده و
فرمانشان را پذیرفتند و پیرو دستورات آنها شدند و آنچه ایشان میگفتند بعنوان دین میپذیرفتند با این پیروي آنها را ارباب خویش
گرفتند و دستور خدا را در کتابها و پیامبرانش را پشت سر گذاشتند هر چه احبار و رهبان میگفتند قبول میکردند و عصیان خدا را
از پیش میگرفتند این جریان در قرآن ما ذکر شده تا پند بگیریم از آنها، خداوند بنی اسرائیل را بر این کار سرزنش میکند با این
آیه وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا إِلهاً واحِداً لا إِلهَ إِلَّا هُوَ سُبْحانَهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ.
-85 تفسیر قمی- إِنَّمَ ا النَّسِیءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ سبب نزول آیه این بود که مردي از قبیله کنانه در موسم حج میایستاد و میگفت
خون آنها را که محرم نیستند حلال کردم که عبارتند از قبیله طی و خثعم در ماه محرم و فراموش میکنم و به جاي آن صفر را قرار
میدهم سال بعد میگوید من ماه صفر را حلال کردم و فراموش کردم آن را و بجاي آن ماه محرم را حرام کردم خداوند این آیه را
نازل نمود إِنَّمَا النَّسِیءُ زِیادَةٌ فِی الْکُفْرِ تا این قسمت آیه زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ.
-86 تفسیر عیاشی- یزید بن عبد الملک از حضرت صادق (ع) نقل کرد که فرمود براي خدا خشم نگرفته چیزي مانند درخت طلح
میوه آنها کوچک شد و داراي دانه شدند « یَدُ اللَّهِ مَغْلُولَۀٌ » و سدر. طلح به اندازه ترنج بود و سدر مانند خربزه وقتی یهودان گفتند
این دو درخت کم برگ شدند و خاردار و میوه آنها کوچک شد، سدر به این « الْمَسِیحُ ابْنُ اللَّهِ » دانهاي سخت وقتی نصرانیان گفتند
کوچکی شد و میوه طلح از بین رفت دیگر میوه نخواهد داد تا قیام حضرت مهدي صلوات الله علیه و فرمود هر کس درخت طلح و
سدر را آب دهد مثل اینست که مؤمنی را از تشنگی سیراب نموده.
توضیح: طلح درخت موز است گفتهاند ام غیلان است گفتهاند هر درخت بزرگ پر خار را طلح مینامند اما خبر معنی اول که
درخت موز باشد نفی میکند (زیرا موز اکنون هم میوه میدهد) و ممکن است غضب آن دو مجازا باشد ظهور غضب در آنها باشد
و همین کافی است در شرف این دو درخت.
صفحه 136 از 211
-87 تفسیر عیاشی- از ابی بصیر از حضرت صادق در باره آیه اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ
ص: 217
رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ فرمود آنها را دعوت به عبادت خود نمیکردند اگر میگفتند ما را بپرستید ایشان نمیپذیرفتند ولی آنها
حلالی را حرام و حرامی را حلال مینمودند ایشان هم میپذیرفتند در نتیجه آنها را رب خود قرار میدادند.
در روایت دیگري است که آنها را بطوري که متوجه نبودند میپرستیدند.
-88 تفسیر قمی- أَ وَ لا یَرَوْنَ أَنَّهُمْ یُفْتَنُونَ فِی کُلِّ عامٍ یعنی مریض میشوند نَظَرَ بَعْضُ هُمْ إِلی بَعْضٍ یعنی منافقین ثُمَّ انْ َ ص رَفُوا یعنی
متفرق میشوند صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ خدا دلهایشان را از حق بر میگرداند و باطل را بر حق ترجیح میدهند.
-89 تفسیر قمی- ابراهیم بن عمر یمانی از حضرت صادق (ع) در باره آیه قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ فرمود پیامبر اکرم است.
-90 تفسیر قمی- قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا قریش به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفتند قرآن غیر از این
براي ما بیاور این را که از یهود و نصاري آموختهاي فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ یعنی من چهل سال میان شما زندگی کردهام قبل
حضرت صادق علیه السلام در باره آیه ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ « او بدله » از اینکه به من وحی شود و چنین چیزي نیاوردم تا به من وحی شد
هذا أَوْ بَدِّلْهُ فرمود منظور امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام است قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما
یُوحی إِلَیَّ.
یعنی در باره علی بن ابی طالب امیر المؤمنین علیه السلام (که من نمیتوانم او را تغییر دهم از جانب خود).
آیه وَ یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُ رُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ یَقُولُونَ هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ گفت: قریش بتها را میپرستیدند و میگفتند
ما اینها را میپرستیم تا ما را مقرب نزد خدا نمایند ما قدرت بر عبادت خداوند نداریم خداوند آنها را رد کرد و فرمود قُلْ أَ تُنَبِّئُونَ
اللَّهَ بِما لا یَعْلَمُ یعنی او را شریکی نیست که پرستیده شود.
-91 تفسیر قمی- در روایت ابی الجارود از حضرت باقر (ع) در باره آیه أَ فَمَنْ یَهْدِي إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّي میفرماید
اما آنها که هدایت یافتهاند محمد و آل محمدند صلی الله علیهم اجمعین اما کسانی که هدایت نمییابند مگر کسی آنها را
ص: 218
رهبري کند مخالفین ایشان از قریش هستند و دیگران که با اهل بیت پیامبر بعد از او از در مخالفت برخیزند.
و در روایت ابی الجارود از امام علیه السلام در باره أَ رَأَیْتُمْ إِنْ أَتاکُمْ عَذابُهُ بَیاتاً یعنی شب و روز ما ذا یَسْتَعْجِلُ مِنْهُ الْمُجْرِمُونَ فرمود
این عذابی است که در آخر الزمان نازل میشود بر فاسقان اهل قبله که آنها منکر عذاب هستند آیه وَ ما أَنَا عَلَیْکُمْ بِوَکِیلٍ یعنی من
وکیل شما نیستم که اعمال شما را حفظ کنم بر من لازم است شما را دعوت نمایم.
-92 تفسیر قمی- در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر علیه السلام در مورد آیه الر کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ فرمود آن قرآن
است مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ فرمود از نزد حکیم خبیر وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ اي مؤمنین استغفار کنید یُؤْتِ کُلَّ ذِي فَضْلٍ فَضْلَهُ او علی بن
ابی طالب است و وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ عَذابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ شما را میترسانم از عذابی بزرگ آن عذاب دود است و صیحه
آسمانی.
و آیه أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُ دُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ یعنی پنهان میکنند آنچه در دلهاي خود از کینه علی (ع) دارند پیامبر اکرم صلی الله
علیه و آله فرمود نشانه منافق بغض علی (ع) است گروهی بودند که خدمت پیغمبر صلی الله علیه و آله اظهار محبت با علی
میکردند ولی در دل کینه او را داشتند پس فرمود أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ هر وقت از فضائل علی (ع) چیزي نقل میکرد یا آیاتی
که در باره او نازل شده است تلاوت مینمود لباسهاي خود را تکان میدادند و از جاي حرکت میکردند خداوند میفرماید یَعْلَمُ ما
یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ از پنهان و آشکار شما مطلع است هنگام حرکت کردن شما إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ او بر دلها آگاه است.
صفحه 137 از 211
آیه وَ لَئِنْ أَخَّرْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِلی أُمَّۀٍ مَعْدُودَةٍ یعنی اگر ما آنها را مهلت دهیم تا قیام حضرت مهدي عجل الله فرجه الشریف آنها را
بر میگردانیم و عذاب خواهیم کرد لَیَقُولُنَّ ما یَحْبِسُهُ یعنی از روي استهزاء میگویند چرا قائم قیام نمیکند خداوند میفرماید أَلا
یَوْمَ یَأْتِیهِمْ لَیْسَ مَصْ رُوفاً عَنْهُمْ وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ آیه أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَۀٍ مِنْ رَبِّهِ امام باقر (ع) فرمود پیامبر اکرم است
صلی الله علیه و آله وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ یعنی امیر المؤمنین علیه السلام إِماماً وَ رَحْمَ ۀً وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ پس مقدم
داشتند و
ص: 219
تاخیر انداختند در تالیف یعنی آیه إِماماً وَ رَحْمَۀً همین طور قبل از وَ مِنْ قَبْلِهِ کِتابُ مُوسی بوده که آنها جایش را عوض کردهاند.
توضیح: تفسیر استغشاء به نفض و تکان دادن لباس بعید به نظر میرسد زیرا در لغت به چنین معنی برنخوردم.
-93 تفسیر قمی- آیه وَ کَأَیِّنْ مِنْ آیَۀٍ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فرمود خورشید گرفتن و زلزله و صاعقه آیه وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا
وَ هُمْ مُشْرِکُونَ این شرك طاعت است.
فضیل از حضرت ابی جعفر (ع) نقل کرد در باره آیه وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ فرمود شرك طاعت است نه شرك
عبادت گناهانی که مرتکب میشوند شرك طاعت است که در باره آنها مطیع شیطان شدهاند در نتیجه مشرك به خدا شدهاند در
اطاعت نمودن دیگري ولی شرك عبادت نیست که غیر خدا را بپرستند.
و در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر در آیه قُلْ هذِهِ سَبِیلِی أَدْعُوا إِلَی اللَّهِ عَلی بَصِیرَةٍ أَنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِی منظور پیامبر صلی الله
علیه و آله خودش هست وَ مَنِ اتَّبَعَنِی کسی که پیرو من است منظور علی بن ابی طالب علیه السلام است و آل محمد صلی الله علیهم
اجمعین.
-94 تفسیر قمی- هُوَ الَّذِي یُرِیکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً یعنی با دیدن برق بعضی میترسند و بعضی نیز به طمع میافتند که باران ببارد
وَ یُنْشِئُ السَّحابَ الثِّقالَ یعنی ابرهاي سنگین را از زمین بلند میکند وَ یُسَ بِّحُ الرَّعْدُ یعنی تسبیح میکند فرشتهاي که ابرها را سوق
میدهد وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ یعنی او عذاب شدید دارد.
و در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر (ع) وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْءٍ این مثلی است که خداوند براي
کسانی که بتپرست هستند و آنها که چند خدا میپرستند یعنی خدایانشان جواب آنها را نمیدهند و براي آنها نفعی ندارند مثل
کسی که از دور دست خود را دراز کند به سوي آب تا کفی بردارد و بیاشامد که هرگز دستش به آب نمیرسد.
جابر از حضرت باقر (ع) نقل کرد که فرمود مردي خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رسیده عرض کرد خواب عظیمی دیدم.
فرمود چه چیز. گفت گویا مریضی داشتم براي او آبی از چاه احقاف در برهوت تجویز نمودند تا بهبودي یابد. آماده شدم و با خود
یک مشک و
ص: 220
کاسهاي برداشتم تا آب بردارم و در مشک بریزم ناگهان دیدم از آسمان چیزي مانند زنجیر فرود آمد و میگفت مرا آب بده الآن،
الآن میمیرم سر بلند کردم و کاسه را بلند نمودم تا به او بدهم دیدم مردي است که در گردن او زنجیري است همین که خواستم
قدح را به او بدهم از من جدا شد و رفت تا به خورشید چسبید بعد من شروع کردم به آب برداشتن براي مرتبه دوم آمد و فریاد زد.
عطش عطش مرا آب بده که مردم باز قدح را بلند کردم تا به او آب دهم از من جدا شد تا به خورشید چسبید این کار را سه مرتبه
تکرار نمود سر مشک را بستم و آبش ندادم. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود او قابیل پسر آدم بود که برادر خود را کشت و
این معنی آیه وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْءٍ إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَی الْماءِ.
آیه وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ کَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ فرمود شبها است گفت ظل مؤمن به دلخواه خود
صفحه 138 از 211
سجده میکند ولی ظل کافر از روي اکراه سجده مینماید و آن سجود نمو و حرکت و زیادت و نقصان آن چیز است.
و در روایت ابی الجارود از حضرت باقر علیه السلام است وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فرمود اما کسانی که سجده
میکنند از ساکنان آسمان به دلخواه خود ملائکه هستند و کسانی که در زمین بر تربیت اسلام متولد شدهاند آنها نیز به دلخواه خود
سجده میکنند و کسانی که از روي اکراه سجده میکنند آنهائی هستند که به اجبار اسلام را پذیرفتهاند اما کسی که سجده
نمیکند ظل او سجده میکند در هر صبح و شام.
آیه هَلْ یَسْتَوِي الْأَعْمی وَ الْبَصِ یرُ یعنی آیا مؤمن و کافر مساوي هستند أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُماتُ وَ النُّورُ ظلمات کفر است و نور ایمان
است آیه أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَۀٌ بِقَدَرِها یعنی باران از آسمان فرو فرستاد هر نهري به اندازه گنجایش خود آبگیري کرد
بزرگ به اندازه خود و کوچک به قدر گنجایش خویش.
آیه الله أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً منظور اینست که خداوند حق را از آسمان نازل نمود اما دلها و قلبها آنها را به هواي نفس خویش
گرفتند صاحب یقین به مقدار یقین خود و مشکوك به اندازه شک خویش هواي نفس باطل بسیاري را برداشت و آب حق و
حقیقت است و نهرها قلبها است و سیل همان هوي است کف همان باطل است و زیور و متاع حق است.
ص: 221
خداوند میفرماید کَذلِکَ یَضْ رِبُ اللَّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمَّا ما یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کف و زیور بد
باطل است و متاع و حلیه حق است هر کس کف و زیور بد در دنیا بدست آورد سودي نخواهد برد همچنین صاحب باطل روز
قیامت بهرهاي نمیبرد، اما حلیه و متاع که حق است هر که بدست آورد در دنیا استفاده و بهرهمند میشود همچنین صاحب حق روز
قیامت سود میبرد کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ.
آیه زَبَداً رابِیاً یعنی کف مرتفع وَ مِمَّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النَّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَۀٍ یعنی آنچه در آب بوجود میآید از جواهر و این مثل است
یعنی حق در دل مؤمنین ثابت میماند ولی در دلهاي کافران ثابت نمیماند فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً اما کف از بین میرود وَ أَمَّا ما
یَنْفَعُ النَّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ.
این مثلی است براي مؤمنین و مشرکین خداوند میفرماید کَذلِکَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلَّذِینَ اسْتَجابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنی تا این آیه وَ بِئْسَ
الْمِهادُ پس مؤمن وقتی حدیث را شنید در دلش ثابت میماند به امید ثواب پروردگار و به آن ایمان میآورد مانند آبی که در زمین
میماند و از آن گیاه میروید و آنچه استفاده نمیدهند مانند کفی است که باد آن را از بین میبرد وَ بِئْسَ الْمِهادُ یعنی جا میگیرند
در آتش أُولُوا الْأَلْبابِ صاحبان عقل.
یعنی عذاب. « قارِعَۀٌ » -95 تفسیر قمی- وَ لَوْ أَنَّ قُرْآناً یعنی اگر مقداري از قرآن چنین باشد هر آینه این طور خواهد بود آیه
و در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر علیه السلام در آیه وَ لا یَزالُ الَّذِینَ کَفَرُوا تُصِیبُهُمْ بِما صَنَعُوا قارِعَۀٌ یعنی کیفر أَوْ تَحُلُّ
قَرِیباً مِنْ دارِهِمْ آن کیفر میرسد به نزدیک آنها و بر گروهی غیر از ایشان وارد میشود عذاب را میبینند و میشنوند کسانی که بر
آنها عذاب وارد میشود گنهکاران و کفار که از یک دیگر پند نمیگیرند و پیوسته چنین هستند حَتَّی یَأْتِیَ وَعْدُ اللَّهِ یعنی وعدهاي
که خداوند به مؤمنین داده از نصر آنها و خوار کردن کافران.
علی بن ابراهیم در مورد آیه فَأَمْلَیْتُ لِلَّذِینَ کَفَرُوا ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ یعنی آنها را دچار آرزوهاي دراز میکنم سپس هلاك مینمایم.
-96 تفسیر قمی- الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِ
ص: 222
رَبِّهِمْ یعنی اي محمد کتابی که بر تو نازل نمودهایم براي اینکه خارج کنی مردم را از کفر به ایمان إِلی صِ راطِ الْعَزِیزِ الْحَمِیدِ راه
آشکار و امامت ائمه علیهم السلام آیه مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا یعنی کسی که اقرار به ولایت امیر المؤمنین (ع) ندارد عملش باطل است
صفحه 139 از 211
مانند خاکستري که باد او را از میان ببرد.
-97 تفسیر قمی- سلام بن مستنیر از حضرت باقر (ع) نقل میکند که سؤال کردم از آن جناب راجع به این آیه مَثَلًا کَلِمَۀً طَیِّبَۀً فرمود
شجره و درخت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نسب آن جناب در بنی هاشم ثابت است تنه درخت علی بن ابی طالب است و شاخه
آن فاطمه زهرا علیها السلام و میوههایش ائمه علیهم السلام از نژاد علی و فاطمه علیهما السلام و برگ درخت شیعیان آنهایند. وقتی
یکی از مؤمنان شیعه از دنیا میرود یک برگ از درخت فرو میافتد و فرزندي که برایش متولد میشود یک برگ بر درخت
میروید گفتم نظر شما در باره این قسمت آیه چیست تُؤْتِی أُکُلَها کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّها فرمود یعنی آنچه ائمه علیهم السلام در مورد
حلال و حرام در هر حج و عمره به آنها فتوي میدهند سپس خداوند براي دشمنان آل محمد صلی الله علیه و آله مثل میزند وَ مَثَلُ
کَلِمَۀٍ خَبِیثَۀٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَۀٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ.
در روایت ابی الجارود فرمود همچنین کافران اعمالشان به آسمان بالا نمیرود، بنی امیه خدا را در هیچ مجلس و مسجدي یاد
نمیکنند و اعمال آنها به جانب آسمان بلند نمیشود مگر عدهي کمی از آنها.
-98 تفسیر قمی- عثمان بن عیسی از حضرت صادق (ع) نقل کرد که پرسیدم از این آیه أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً
فرمود در باره دو نابکار قبیله قریش نازل شده بنی امیه و بنی مغیره اما بنی مغیره را خداوند در جنگ بدر دمار از روزگارشان
برآورد ولی بنی امیه تا مدتی آزادند سپس فرمود نحن و الله نعمۀ الله التی انعم الله بها علی عباده و بنا یفوز من فاز به خدا قسم ما
هستیم آن نعمتی که خداوند به مردم ارزانی داشته و بوسیله ما رستگار میشود هر کس که رستگار گردد.
-99 تفسیر عیاشی- عمرو بن سعید گفت از حضرت صادق (ع) سؤال کردم الَّذِینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ کُفْراً فرمود شما چه میگوئید در
مورد آن؟ گفت آنها دو قبیله نابکار قریش
ص: 223
بنی امیه و بنی مغیرهاند فرمود آري تمام قریشی هستند.
خداوند پیامبرش را مخاطب قرار داده فرمود من قریش را بر عرب فضیلت دادم و نعمت خود را بر آنها ارزانی داشتم و پیامبرم را
میان آنها مبعوث کردم نعمت مرا تبدیل نمودند و پیامبرم را تکذیب کردند.
-100 تفسیر قمی- رفاعه از حضرت صادق (ع) نقل کرد که فرمود روز قیامت یک منادي از جانب خدا فریاد میزند: داخل بهشت
نمیشود مگر مسلمان در آن روز کفار آرزو میکنند کاش مسلمان بودند. آیه وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ یعنی دل بسته به آرزوها میشوند.
کِتابٌ مَعْلُومٌ یعنی اجل معین آیه لَوْ ما تَأْتِینا یعنی چرا نیامدي پیش ما آیه وَ ما کانُوا إِذاً مُنْظَرِینَ گفتند اگر ملائکه را نازل میکردیم
مهلت به آنها داده نمیشد و هلاك میشدند.
آیه وَ لَقَدْ آتَیْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ یعنی فاتحۀ الکتاب آیه الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِ ینَ فرمود کسانی که قرآن را
تقسیم کردند و به صورتی که خداوند نازل کرده بود جمع ننمودند.
-101 تفسیر عیاشی- حماد از یکی از اصحاب نقل کرد از امام باقر یا صادق علیهما السلام که در باره آیه لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما
مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ گفت براي پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مهمانی رسید از مردي یهودي مقداري قرض خواست.
یهودي گفت به خدا قسم یا محمد صلی الله علیه و آله نه گوسفند و نه شتري قرض میدهم به امید کدام درآمد؟ پیامبر اکرم صلی
الله علیه و آله فرمود من امین خدا در آسمان و زمین اویم اگر مرا امین بر چیزي قرار دهی به تو بر میگردانم بعد پیامبر اکرم صلی
الله علیه و آله سپري را به گروگان برایش فرستاد این آیه از همان جهت نازل شد وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ
زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا.
-102 تفسیر عیاشی- محمد بن مسلم از حضرت باقر و حضرت صادق علیهما السلام در مورد آیه الَّذِینَ جَعَلُوا الْقُرْآنَ عِضِینَ گفت
صفحه 140 از 211
آنها قریشی هستند.
-103 تفسیر عیاشی- ابو بصیر از حضرت باقر (ع) نقل کرد که در باره آیه وَ لا تَجْهَرْ بِ َ ص لاتِکَ وَ لا تُخافِتْ بِها فرمود این آیه را
نسخ کرد آیه فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ.
-104 عیاشی- ابان بن عثمان نقل میکند که فرمود مسخرهکنندگان پیامبر پنج نفر بودند:
ص: 224
-1 ولید بن مغیره مخزومی. 2- عاص بن وائل سهمی. 3- حارث بن حنظله. 4- اسود بن عبد یغوث بن وهب زهري. 5- اسود بن
مطلب بن اسد. وقتی خداوند این آیه را نازل نمود إِنَّا کَفَیْناكَ الْمُسْتَهْزِئِینَ من مسخرهکنندگان تو را کفایت کردم.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فهمید که آنها را خوار خواهد نمود و به بدترین وضع آنها را خواهد کشت.
-105 تفسیر قمی- أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ گفت این آیه وقتی نازل شد که قریش از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درخواست
عذاب نمودند.
آیه یُنَزِّلُ الْمَلائِکَ ۀَ بِالرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ یعنی ملائکه را نازل میکند به نیروئی که در آن قرار داده است و در روایت ابی الجارود از
حضرت باقر در مورد آیه عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ أَنْ أَنْذِرُوا أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا أَنَا فَاتَّقُونِ میگوید: به کتاب و نبوت.
توضیح: تاویل روح را در آیه یُنَزِّلُ الْمَلائِکَ ۀَ بِالرُّوحِ به نیرو بسیار بعید به نظر میرسد و در اخبار خواهد آمد که روح موجودي
است بزرگتر از ملائکه و شاید این تفسیر از بطون آیه باشد و اما اینکه فرمود به کتاب و نبوت یا تفسیر براي روح است یعنی ملائکه
را نازل میکند با کتاب و نبوت چنانچه مفسران گفتهاند یا متعلق به انذار و ترسانیدن است یعنی میترسانند به کتاب و نبوت.
-106 تفسیر قمی- علی بن ابراهیم در آیه لِیَحْمِلُوا أَوْزارَهُمْ کامِلَۀً یَوْمَ الْقِیامَۀِ فرمود یعنی گناهان خود را حمل میکنند منظور
کسانی هستند که مقام امیر المؤمنین علیه السلام را غصب کردند و گناهان هر که پیرو آنها شده است آیه فِی تَقَلُّبِهِمْ گفت وقتی
میآیند و میروند به تجارت و در کارهایشان در همان حال خداوند آنها را میگیرد أَوْ یَأْخُ ذَهُمْ عَلی تَخَوُّفٍ گفت یا آنها را در
حال بیداري میگیرد.
آیه سُجَّداً لِلَّهِ وَ هُمْ داخِرُونَ تغییر هر ظلی که خدا آفریده سجده اوست براي خدا زیرا هیچ چیزي وجود ندارد مگر اینکه داراي ظلی
است که تحرك پیدا میکند با تحرك او و همان تحرك سجود اوست وَ لَهُ الدِّینُ واصِ باً یعنی واجب است تَجْئَرُونَ یعنی پناه
میبرید و برمیگردید وَ یَجْعَلُونَ لِما لا یَعْلَمُونَ نَصِ یباً مِمَّا رَزَقْناهُمْ این همان جریانی است که توضیح دادیم که اعراب براي بتهاي
خود سهمی از کشت و زرع و شتر و گوسفند قرار
ص: 225
میدادند وَ یَجْعَلُونَ لِلَّهِ الْبَناتِ قریش میگفتند ملائکه دختران خدا هستند آنچه را که خودشان دوست نداشتند به خدا نسبت
میدادند خداوند میفرماید وَ لَهُمْ ما یَشْتَهُونَ خودشان هر چه دوست داشتند میگرفتند یعنی پسران را أَ یُمْسِکُهُ عَلی هُونٍ یا نگه
میداشت دختر را با کمال خواري أَنَّهُمْ مُفْرَطُونَ یعنی معذب هستند آیه فَمَ ا الَّذِینَ فُضِّلُوا بِرَادِّي رِزْقِهِمْ فرمود جایز نیست مرد به
خود اختصاص دهد یک خوراکی را و به زن و فرزند خویش ندهد.
در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر (ع) نقل میکند فرمود کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها کسی که رشته خود را پاره کرد زنی از بنی
تمیم بن مره به نام رابطه دختر کعب بن سعد بن تیم بن کعب بن لوي بن غالب بود زنی احمق بود مویهاي را میرشت وقتی تمام
میکرد رشتههاي خود را از هم پاره میکرد باز دو مرتبه شروع به رشتن میکرد خداوند میفرماید کَالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ
أَنْکاثاً تَتَّخِ ذُونَ أَیْمانَکُمْ دَخَلًا بَیْنَکُمْ خداوند امر به وفاي عهد میکند و از پیمانشکنی نهی مینماید براي چنین اشخاصی مثل
میزند.
صفحه 141 از 211
آیه وَ إِذا بَدَّلْنا آیَۀً مَکانَ آیَۀٍ وقتی یک آیه نسخ میشد به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله میگفتند أَنْتَ مُفْتَرٍ تو دروغ میگوئی
خداوند آنها را رد میکند و میفرماید قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّکَ بِالْحَقِّ بگوي اي محمد صلی الله علیه و آله جبرئیل از جانب
طاهر است « الْقُدُسِ » فرمود جبرئیل است « رُوحُ الْقُدُسِ » پروردگارت میآورد در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر در باره
لِیُثَبِّتَ الله الَّذِینَ آمَنُوا آنها آل محمد صلی الله علیه و آله هستند. آیه لِسانُ الَّذِي یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ فرمود این زبان ابو فکهیه غلام
ابن الحضرمی بود که غیر عربی حرف میزد او به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ایمان آورده بود و از اهل کتاب به شمار میرفت
قریش میگفتند او به محمد صلی الله علیه و آله زبان خود را میآموخت.
-107 تفسیر عیاشی- سماعه از حضرت صادق (ع) نقل کرد که پرسیدم از این آیه وَ لَهُ الدِّینُ واصِباً فرمود واجب است.
-108 تفسیر قمی- وَ لا تَجْعَلْ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ خطاب به پیامبر است ولی منظور
ص: 226
مردم هستند و این فرمایش امام صادق (ع) است و فرمود خداوند پیامبرش صلی الله علیه و آله را مبعوث نمود
بإیاك اعنی و اسمعی یا جاره
تو را یاد میکنم ولی میگویم همسایه بشنو إِذاً لَابْتَغَوْا إِلی ذِي الْعَرْشِ سَبِیلًا یعنی اگر بتها خدا میبودند آن طوري که شما گمان
میکنید به جانب صاحب عرش صعود میکردند و بالا میرفتند.
یعنی کمککننده وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ « ظَهِیراً » آیه وَ إِذْ هُمْ نَجْوي یعنی زمانی که آنها در پنهانی به یک دیگر میگویند او ساحر است
لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً این آیه در باره عبد الله بن ابی امیه برادر ام سلمه رحمۀ الله علیها بود او این حرف را به پیامبر
صلی الله علیه و آله قبل از هجرت زده بود، وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله براي فتح مکه خارج شد عبد الله بن ابی امیه به
استقبال پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و بر آن جناب سلام کرد.
اما ایشان جواب او را نداده و از او اعراض نمودند خواهرش ام سلمه با پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بود عبد الله پیش خواهر خود
آمد و گفت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله اسلام همه مردم را پذیرفت ولی اسلام مرا نپذیرفت و به من توجهی مانند دیگران نکرد.
وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پیش ام سلمه آمد عرض کرد پدر و مادرم فدایت باد بوسیله تو تمام مردم به سعادت رسیدند
مگر برادر من از میان قریش و عرب اسلام همه را پذیرفتی ولی از او نپذیرفتی.
ما به تو ایمان » فرمود ام سلمه، برادرت مرا چنان تکذیب کرد که هیچ کس آن طور تکذیب ننموده اوست که این حرف را زد
تا این قسمت آیه کِتاباً نَقْرَؤُهُ ام سلمه عرض کرد پدر و مادرم فدایت « نمیآوریم مگر براي ما از زمین چشمه پر آب بوجود آوري
مگر نفرمودي ان الاسلام یجب ما کان قبله اسلام سوابق قبل را از کفر و معصیت محو میکند و از میان میبرد فرمود چرا پیامبر
اکرم صلی الله علیه و آله اسلام او را پذیرفت.
و در روایت ابی الجارود در باره آیه حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً مینویسد یعنی چشمه أَوْ تَکُونَ لَکَ جَنَّۀٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ عِنَبٍ
فَتُفَجِّرَ الْأَنْهارَ خِلالَها تَفْجِیراً یا باغی از خرما و انگور داشته باشی که میان درختان نهرها جاري باشد أَوْ تُسْقِطَ السَّماءَ کَما زَعَمْتَ
عَلَیْنا کِسَ فاً و جریان چنین که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود در آینده آسمان بر سر شما فرو میریزد بواسطه این آیه وَ إِنْ
یَرَوْا کِسْفاً مِنَ السَّماءِ ساقِطاً یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ.
ص: 227
آیه أَوْ تَأْتِیَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِکَ ۀِ قَبِیلًا قبیلا یعنی کثیر أَوْ یَکُونَ لَکَ بَیْتٌ مِنْ زُخْرُفٍ یعنی خانهاي آراسته با طلا أَوْ تَرْقی فِی السَّماءِ وَ لَنْ
نُؤْمِنَ لِرُقِیِّکَ حَتَّی تُنَزِّلَ عَلَیْنا کِتاباً نَقْرَؤُهُ نامهاي از جانب خدا بیاوري که نوشته باشد نامه از جانب خدا است براي عبد الله بن ابی
امیه محمد صلی الله علیه و آله راست میگوید من او را مبعوث کردهام و با او چهار ملائکه بیایند و شهادت دهند که این نامه از
صفحه 142 از 211
خداست. خداوند این آیه را در رد او نازل نمود قُلْ سُبْحانَ رَبِّی هَلْ کُنْتُ إِلَّا بَشَراً رَسُولًا.
آیه وَ ما مَنَعَ النَّاسَ أَنْ یُؤْمِنُوا إِذْ جاءَهُمُ الْهُدي کفار گفتند چرا خداوند براي ما ملائکه را به عنوان پیامبر مبعوث نمیکند خداوند
میفرماید اگر ملائکه را بر آنها نازل کنیم ایمان نمیآورند و هلاك میشوند. اگر ملائکه در زمین ساکن بودند پیامبر براي آنها از
ملائکه میفرستادیم.
آیه قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِکُونَ گفت اگر اموال به دست مردم باشد به مردم چیزي نمیدهند از ترس تمام شدن وَ کانَ الْإِنْسانُ قَتُوراً انسان
یعنی به تدریج و با فاصله. « عَلی مُکْثٍ » بخیل است
-109 تفسیر قمی- وَ لَمْ یَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً قَیِّماً گفته است این کلمهها مقدم و مؤخر شده است زیرا معنی آن چنین است نازل کرده بر
بنده خود کتاب استواري را و در آن کژي قرار نداده یک کلمه را بر دیگر مقدم داشته لِیُنْذِرَ بَأْساً شَدِیداً مِنْ لَدُنْهُ یعنی بترساند و بر
حذر دارد آنها را از عذاب خدا.
و در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر علیه السلام در مورد آیه فَلَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ یعنی خود را بکشی عَلی آثارِهِمْ و أَسَفاً
یعنی از اندوه.
-110 تفسیر قمی- آیه لَقَدْ جِئْتُمْ شَیْئاً إِ  دا اد یعنی عظیم قَوْماً لُ  دا اهل بحث و خصومت.
-111 تفسیر قمی- أَ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَ أَنْتُمْ تُبْصِ رُونَ یعنی شما پیش محمد صلی الله علیه و آله میآئید با اینکه او ساحر است بعد
میفرماید قالَ رَبِّی یَعْلَمُ الْقَوْلَ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ بگو خدایم میداند آنچه در آسمان و زمین گفته شود بعد خداوند سخن قریش
را حکایت میکند بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ یعنی آنچه محمد صلی الله علیه و آله به ما
ص: 228
میگوید در خواب میبیند. بعضی گفتند بلکه دروغ میگوید بَلْ هُوَ شاعِرٌ فَلْیَأْتِنا بِآیَۀٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ بعضی گفتند او شاعري
است اگر راست میگوید معجزهاي بیاورد مانند پیامبران قبل. خداوند بر آنها رد میکند. ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَۀٍ أَهْلَکْناها أَ فَهُمْ
یُؤْمِنُونَ میفرماید اینها چگونه ایمان خواهند آورد و حال اینکه ایمان نیاوردند پیشینیان بوسیله معجزات تا هلاك شدند.
آیه فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ اهل ذکر آل محمدند صلی الله علیه و آله ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ چون خداوند به پیامبر صلی الله علیه و
آله اطلاع داد که اهل بیت او چه خواهند دید و کسانی که ادعاي خلافت را مینمایند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله غمگین شد.
این آیه را از همان جهت نازل نمود وَ ما جَعَلْنا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِکَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَۀُ الْمَوْتِ وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ
وَ الْخَیْرِ فِتْنَۀً یعنی آزمایش میکنیم آنها را.
نشد باز در بارهاش تحقیق میکنیم خداوند این آیه را نازل کرد فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَۀٌ انْقَلَبَ عَلی وَجْهِهِ خَسِرَ
الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبِینُ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَضُرُّهُ وَ ما لا یَنْفَعُهُ.
برگشت به شرك میکند و غیر خدا را میخواند و غیر از او را میپرستد، بعضی از آنها مؤمن میشوند و ایمان وارد قلبشان
میگردد و تصدیق میکند و آن شک و تردید از میان میرود برخی هم بهمان حالت شک باقی میمانند و بعضی نیز بر میگردند
به شرك.
اما این آیه مَنْ کانَ یَظُنُّ أَنْ لَنْ یَنْصُ رَهُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ ظن در قرآن به دو صورت آمده است ظن به معنی یقین و ظن به معنی
شک این ظن به معنی شک است یعنی هر کس گمان میکند که خدا در دنیا و آخرت به او ثواب میدهد فَلْیَمْدُدْ بِسَبَبٍ إِلَی السَّماءِ
یعنی بین خود و خدا دلیلی قرار دهد علت اینکه سبب را در این آیه دلیل معنی کردیم اینست که خداوند در سوره کهف میفرماید
وَ آتَیْناهُ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ سَبَباً فَأَتْبَعَ سَبَباً یعنی دلیل ثُمَّ لْیَقْطَعْ یعنی بعد تمییز دهد و دلیل بر اینکه لیقطع معنی تمیز دهد میشود این آیه
است وَ قَطَّعْناهُمُ اثْنَتَیْ عَشْرَةَ أَسْباطاً أُمَماً یعنی تمییز دادیم آنها را پس معنی این میشود که تشخیص دهد فَلْیَنْظُرْ هَلْ یُذْهِبَنَّ کَیْدُهُ ما
صفحه 143 از 211
یَغِیظُ یعنی حیلهاش. دلیل بر اینکه کید به معنی حیله است این آیه است کَ ذلِکَ کِدْنا لِیُوسُفَ چنین حیله کردیم براي یوسف تا
بتواند
ص: 229
برادرش را نگه دارد و این آیه که از قول فرعون نقل میکند فَأَجْمِعُوا کَیْدَکُمْ تمام حیله خود را بکار برید گفت وقتی براي خود
دلیلی قرار دهد و تشخیص دهد او را به حق راهنمائی میکند. اما عامه روایت کردهاند که هر کس تصدیق نکند گفتار خدا را
ریسمانی از سقف بیاویزد و خود را حلقآویز نماید.
-112 تفسیر قمی- در روایت ابی الجارود از حضرت باقر علیه السلام نقل میکند أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ
آنها به کارهاي نیک سریع اقدام میکنند و از سبقتگیرندگان هستند میگوید علی بن ابی طالب علیه السلام است که احدي بر او
سبقت نگرفته.
آیه بَلْ قُلُوبُهُمْ فِی غَمْرَةٍ مِنْ هذا یعنی از قرآن وَ لَهُمْ أَعْمالٌ مِنْ دُونِ ذلِکَ میگوید: آنچه نوشته شده است بر آنها در لوح که انجام
خواهند داد قبل از اینکه آفریده شوند آنها عامل این اعمال خواهند بود.
و علی بن ابراهیم در مورد آیه وَ لَدَیْنا کِتابٌ یَنْطِقُ بِالْحَقِّ یعنی کتاب ما براي شما واقعیتی را بازگو میکند بعد میفرماید بَلْ قُلُوبُهُمْ
فِی غَمْرَةٍ مِنْ هذا دلهاي آنها در شک و آیه وَ لَقَدْ کَتَبْنا فِی الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکْرِ فرمود تمام کتابها ذکر است أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِيَ
الصَّالِحُونَ گفت منظور حضرت قائم عجل الله فرجه و اصحاب او هستند گفت زبور کتابی است داراي جریانهاي تاریخی، رنج و
ناراحتی و حمد خدا و تمجید و دعا.
آیه قالَ رَبِّ احْکُمْ بِالْحَقِّ گفت معنی آن اینست که کفار را رها نکن و حق اینست که انتقام از ستمگران بگیري.
-113 تفسیر قمی- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یُجادِلُ فِی اللَّهِ بِغَیْرِ عِلْمٍ وَ لا هُديً وَ لا کِتابٍ مُنِیرٍ گفت: در باره ابو جهل نازل شد ثانِیَ عِطْفِهِ
پشت کرد از حق لِیُضِ لَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ یعنی تا از راه ایمان و خدا باز دارد آیه وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی حَرْفٍ خدا را از روي
شک میپرستد فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ ابن طیار از حضرت صادق (ع) نقل میکند که این آیه در باره گروهی نازل شد که خدا را
به یکتائی میپرستیدند و جز او را نمیپرستیدند، از شرك دست کشیدند ولی نمیدانستند که محمد صلی الله علیه و آله رسول خدا
است آنها خدا را پرستش میکردند اما شک در نبوت حضرت محمد صلی الله علیه و آله و آنچه آورده داشتند
ص: 230
آمدند خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گفتند ما صبر میکنیم اگر اموالمان افزایش یافت و خودمان و فرزندانمان سلامتی
داشتیم میفهمیم او راست میگوید و پیامبر است، اگر چنین تردید است نسبت به آنچه میگویند حَتَّی إِذا أَخَذْنا مُتْرَفِیهِمْ یعنی وقتی
بزرگان آنها را به عذاب گرفتیم. إِذا هُمْ یَجْأَرُونَ در این هنگام آنها ضجه و ناله میکنند. خداوند بر آنها رد کرده لا تَجْأَرُوا الْیَوْمَ تا
این آیه سامِراً تَهْجُرُونَ یعنی آن را داستان حساب کردید و فاصله گرفتید.
آیه أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّۀٌ یعنی یا میگویند رسول خدا صلی الله علیه و آله دیوانه است وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ یعنی حق رسول خدا و
امیر المؤمنین علیه السلام است دلیل بر این مطلب تا آیه قَدْ جاءَکُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّکُمْ یعنی ولایت امیر المؤمنین (ع) و شبیه این
زیاد است.
و دلیل بر اینکه حق رسول خدا و امیر المؤمنین است این آیه است که میفرماید اگر رسول خدا و امیر المؤمنین علیهما السلام تابع
قریش شوند آسمانها و زمین و هر چه در آنها است تباه میشود تباه شدن آسمان به باران نباریدن است و فساد زمین به گیاه
نروئیدن و فساد مردم به این است.
آیه وَ إِنَّکَ لَتَدْعُوهُمْ إِلی صِ راطٍ مُسْتَقِیمٍ تو آنها را دعوت به صراط مستقیم میکنی یعنی به ولایت امیر المؤمنین علیه السلام وَ إِنَّ
صفحه 144 از 211
الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ یعنی از امام رو برگردانند سپس رد میکند کسانی را که اعتقاد به ثنویت دارند و دو
خدا میپرستند مَا اتَّخَذَ اللَّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ یعنی اگر دو خدا وجود داشت با هم اختلاف میکردند یکی میخواست
خلق کند دیگري خلق نکند و یکی اراده میکرد دیگري اراده نمیکرد و هر کدام به دنبال پیروزي بر دیگري بودند وقتی یکی از
آنها اراده میکرد انسان بیافریند و دیگري چهارپا آن مخلوق در یک حالت انسان و چهارپا میشد که این محال است وقتی این
مطلب باطل گردید ثابت میشود که مدبر جهان خدائی یکتا است همین تدبیر و ثبات و استواري اشیاء به یک دیگر دلیل بر آن
است که صانع یکتا است جل جلاله سپس گفت: سُبْحانَ اللَّهِ عَمَّا یَصِفُونَ.
آیه قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ همزات شیطان عبارت از وسوسهاي
ص: 231
است که در قلب از شیطان قرار میگیرد.
-114 تفسیر قمی- وَ یَقُولُونَ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالرَّسُولِ وَ أَطَعْنا تا این آیه وَ ما أُولئِکَ بِالْمُؤْمِنِینَ ابن سنان از حضرت صادق (ع) نقل کرد
که فرمود این آیه نازل شد در باره امیر المؤمنین علیه السلام و عثمان جریان این بود که بین آنها در مورد باغی اختلاف بود امیر
المؤمنین علیه السلام فرمود راضی هستی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد اختلاف ما حکومت کند. عبد الرحمن بن عوف
گفت حکومت را پیش پیامبر مبر زیرا به نفع او و به ضرر تو حکم خواهد کرد. ولی حکومت را به ابن شیبه یهودي ببر.
عثمان گفت جز ابن شیبه یهودي کسی را نمیخواهم. ابن شیبه به عثمان گفت شما به حضرت محمد صلی الله علیه و آله در مورد
وحی آسمان ایمان و اعتقاد دارید ولی در مورد حکومت و قضاوت اعتماد ندارید خداوند این آیه را نازل کرد وَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ
رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ تا بَلْ أُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ.
سپس امیر المؤمنین علیه السلام را ذکر کرده و فرموده إِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذا دُعُوا إِلَی اللَّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا
سَمِعْنا وَ أَطَعْنا تا فَأُولئِکَ هُمُ الْفائِزُونَ.
-115 تفسیر قمی- آیه وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ گفتند آنچه حضرت محمد صلی الله علیه و آله میخواند و به ما خبر میدهد از
یهود یاد میگیرد و علماي نصاري برایش مینویسند و مردي به نام ابن قبیطه هر صبح و شام برایش نقل میکند.
و در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر است إِفْکٌ افْتَراهُ فرمود افک دروغ است وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ یعنی کمک
میکنند به او ابا فهیکه و حبر و عداس و عابس غلام حویطب.
آیه وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ اکْتَتَبَها این سخن نضر بن حارث بن علقمه کلده است که گفت داستانهاي پیشینیان است نوشته آنها فَهِیَ
تُمْلی عَلَیْهِ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا.
آیه إِنْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَیْهِمْ مِنَ السَّماءِ آیَۀً فَظَلَّتْ أَعْناقُهُمْ «1» -116 تفسیر قمی- لَعَلَّکَ باخِعٌ نَفْسَکَ یعنی شاید تو خود را به کشتن دهی
لَها خاضِعِینَ هشام از حضرت صادق (ع)
ص: 232
نقل کرد که فرمود گردنهایشان خاضع شود یعنی بنی امیه و آن آیه صیحه آسمانی است به اسم صاحب الامر عجل الله فرجه آیه وَ
إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ یعنی قرآن.
حسان از حضرت صادق علیه السلام در آیه وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ تا مِنَ الْمُنْذِرِینَ نقل کرد فرمود ولایت امیر المؤمنین که روز
غدیر نازل نمود.
آیه وَ لَوْ نَزَّلْناهُ عَلی بَعْضِ الْأَعْجَمِینَ حضرت صادق علیه السلام فرمود اگر قرآن بر عجم نازل میشد عرب به آن ایمان نمیآورد
ولی بر عرب نازل شد عجم ایمان آورد این فضیلتی است براي عجم.
صفحه 145 از 211
محمد بن فرات از حضرت ابی جعفر علیه السلام نقل کرد الَّذِي یَراكَ حِینَ تَقُومُ
در نبوت وَ تَقَلُّبَکَ فِی السَّاجِدِینَ یعنی در اصلاب پیامبران.
-117 تفسیر قمی- آیه وَ قالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدي مَعَکَ گفت این آیه در باره قریش نازل شد موقعی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
آنها را دعوت به اسلام و هجرت میکرد گفتند اگر ما پیرو هدایت شویم با تو از سرزمین و وطنمان ما را خارج خواهند کرد.
-118 تفسیر قمی- آیه جَعَلَ فِتْنَۀَ النَّاسِ کَعَذابِ اللَّهِ گفت: وقتی کسی او را بیازارد یا دچار گرفتاري شود یا فقر یا ترس از ستمگران
داشته باشد داخل در دین آنها میشود، چنین گمان دارد که آنچه اینها میکنند مانند عذاب پایان ناپذیر خدا است.
آیه لَئِنْ جاءَ نَصْ رٌ مِنْ رَبِّکَ یعنی حضرت قائم عجل الله تعالی فرجه وَ لْنَحْمِلْ خَطایاکُمْ کفار به مؤمنین میگفتند با ما باشید آنچه
موجب ترس شما است اهمیتی ندارد اگر صحیح باشد ما گناهان شما را به گردن میگیریم خداوند آنها را دو مرتبه عذاب میکند
یک بار بواسطه گناهان خودشان و یک بار بواسطه گناهان دیگران.
سپس خداوند مثل میزند در مورد کسانی که غیر خدا را به دوستی برگزیدهاند مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَ ذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ
الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً همان تارهائی است که عنکبوت بر در غاري که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وارد شد تنید که سستترین
خانهها است همین طور است هر کس غیر خدا دیگري را به دوستی بگزیند.
وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ یعنی جز آل محمد کسی درك نمیکند وَ لا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ یعنی یهود و نصاري إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَ نُ
مگر بوسیله قرآن فَالَّذِینَ آتَیْناهُمُ
ص: 233
الْکِتابَ یُؤْمِنُونَ بِهِ یعنی آل محمد صلی الله علیه و آله وَ مِنْ هؤُلاءِ مَنْ یُؤْمِنُ بِهِ یعنی مؤمنین از اهل قبله فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ.
آنها ائمه علیهم السلام هستند.
-119 تفسیر قمی- ضَ رَبَ لَکُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِکُمْ سبب نزول این آیه بود که قریش وقتی مراسم حج انجام میدادند تلبیه میگفتند به
این صورت لبیک اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک ان الحمد و النعمۀ لک و الملک لا شریک لک که همین تلبیه حضرت
ابراهیم و انبیاء علیهم السلام بوده ابلیس بصورت پیر مردي پیش آنها آمد و گفت این تلبیه اجداد شما نیست، پرسیدند تلبیه آنها به
چه صورت بود گفت به این جملات لبیک اللهم لبیک لا شریک لک الا شریک هو لک.
قریش از شنیدن این لبیک بدشان آمد ابلیس گفت اجازه بدهید و عجله نکنید تا تمام حرف خود را بزنم گفتند بگو (الا شریک هو
لک تملکه و ما ملک) نمیبینید با این جمله میگوئید مگر شریکی که تو مالک او و هر چه دارد هستی. قبول کردند و تنها قبیله
قریش چنین لبیک میگفتند.
وقتی پیامبر صلی الله علیه و آله مبعوث شد این لبیک را رد کرد و فرمود این شرك است خداوند این آیه را نازل کرد ضَ رَبَ لَکُمْ
مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِکُمْ یعنی شما خودتان راضی هستید از چیزهائی که مالک آنها هستید شریک شما باشد؟ وقتی شما نمیخواهید از
مملوكهاي خودتان شریکتان باشد چگونه براي من شریکی قرار میدهید از چیزهائی که مالک هستم آیه وَ لا یَسْتَخِفَّنَّکَ الَّذِینَ لا
یُوقِنُونَ یعنی تو را به خشم در نیاورد.
-120 تفسیر قمی- در روایت ابی الجارود از حضرت باقر (ع) در آیه وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِي لَهْوَ الْحَ دِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیْرِ
عِلْمٍ او نضر بن حارث بن علقمه بن کلده از قبیله بنی عبد الدار بن قصی بود که او داستانها و اشعار مردم را نقل میکرد.
آیه هذا خَلْقُ اللَّهِ یعنی مخلوق خدا است زیرا خلق آفرینش است و آن فعل است و فعل دیدهشدنی نیست آیه وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما
أَنْزَلَ اللَّهُ در مورد نضر بن حارث است پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به او فرمود بیا پیروي کن آنچه را خدا نازل نموده گفت من
پیرو آباء و اجداد خویشم فَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ یعنی صالحند و الختار حیلهگر.
صفحه 146 از 211
-121 تفسیر قمی- در روایت ابی الجارود از امام باقر (ع) در آیه قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ
ص: 234
أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ پیغمبر (ص) از قومش خواستار دوستی نزدیکانش و نیازردن ایشان شد فَهُوَ لَکُمْ میگوید: ثواب آن براي شما است.
-122 تفسیر قمی- خداوند بر بت پرستان احتجاج مینماید به این آیه إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَکُمْ وَ
یَوْمَ الْقِیامَۀِ یَکْفُرُونَ بِشِرْکِکُمْ یعنی انکار شرك شما را مینمایند روز قیامت. آیه وَ ما یَسْتَوِي الْأَعْمی وَ الْبَصِ یرُ مثلی است که خدا
براي مؤمن و کافر میزند وَ ما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِی الْقُبُورِ این کفار از تو نمیشنوند چنانچه اهل قبرستان نمیشنوند. آیه وَ إِنْ مِنْ أُمَّۀٍ
إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ گفت هر زمان امامی هست سپس خداوند سخن قریش را حکایت میکند وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَهُمْ
نَذِیرٌ لَیَکُونُنَّ أَهْدي مِنْ إِحْدَي الْأُمَمِ یعنی کسانی که هلاك شدند فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِیرٌ وقتی آنها را پیامبر یعنی رسول اکرم صلی الله
علیه و آله آمد.
-123 تفسیر قمی- حضرت صادق علیه السلام فرمود یس اسم پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است عَلی صِ راطٍ مُسْتَقِیمٍ فرمود راه
واضح تَنْزِیلَ الْعَزِیزِ الرَّحِیمِ فرمود قرآن لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلی أَکْثَرِهِمْ منظور کسانی است که عذاب بر آنها نازل شد آیه وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ
نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یَعْقِلُونَ این آیه رد است بر کفاري که توحید را قبول ندارند و مدعی هستند که مرد وقتی با زن ازدواج کرد و
نطفه او در رحم زن قرار گرفت و غذاهاي گوناگون به او رسید و طبیعت به گردش خود ادامه داد و شب و روز بر او گذشت انسان
بوجود میآید از طبیعت از غذا و گوشت شب و روز خداوند سخن آنها را با یک حرف رد میکند وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ
فَلا یَعْقِلُونَ میفرماید اگر این جریان به همان طوري است که آنها میگویند باید انسان پیوسته رو به رشد برود تا وقتی غذاهاي
متنوع هست و شب و روز وجود دارد و گردش طبیعت هست پس چرا رو به کاهش میرود هر چه بزرگتر میشود تا مرز طفولیت
میرسد گوشش و چشم و نیرو و علم و دانش او و سخن گفتنش کم میشود و بطوري که برگشت به عقب مینماید ولی این
تغییرات از آفرینش خداوند عزیز و علیم و تدبیر و برنامهریزي او است.
آیه وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ وَ ما یَنْبَغِی لَهُ قریش میگفتند آنچه محمد صلی الله علیه و آله آورده است شعر است خداوند آنها را رد
میکند و میفرماید وَ ما عَلَّمْناهُ الشِّعْرَ و پیامبر
ص: 235
صلی الله علیه و آله هرگز شعري نگفته آیه لِیُنْذِرَ مَنْ کانَ حَیا تا بیم دهد مؤمنی را که دل زنده است وَ یَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَی الْکافِرِینَ
یعنی عذاب.
و در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر نقل میکند در مورد آیه وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَۀً تا این آیه لا یَسْتَطِیعُونَ نَصْ رَهُمْ
یعنی خدایان قدرت یاري آنها را ندارند وَ هُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ.
-124 تفسیر قمی- آیه مِنْ طِینٍ لازِبٍ از گلی که به دست میچسبد آیه فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّکَ الْبَناتُ قریش گفتند ملائکه دختران
خدایند. ولی بوسیله این آیه خداوند آنها را رد میکند فَاسْتَفْتِهِمْ تا سُلْطانٌ مُبِینٌ یعنی دلیل قوي بر اعتقاد خود آیه وَ جَعَلُوا بَیْنَهُ وَ بَیْنَ
الْجِنَّۀِ نَسَ باً یعنی آنها گفتند جنیان دختران خدایند وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّۀُ إِنَّهُمْ لَمُحْ َ ض رُونَ یعنی آنها در آتشند و در روایت ابی الجارود
از حضرت ابی جعفر در مورد آیه وَ إِنْ کانُوا لَیَقُولُونَ لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِکْراً مِنَ الْأَوَّلِینَ لَکُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِ ینَ آنها کفار قریش بودند
که میگفتند اگر در نزد ما از کتابهاي آسمانی میبود از بندگان مخلص خدا میشدیم خداوند یهود و نصاري را بکشد چگونه
پیامبران خود را تکذیب نمودند خداوند میفرماید فَکَفَرُوا بِهِ کفر ورزیدند هنگامی که حضرت محمد صلی الله علیه و آله براي آنها
آمد.
-125 تفسیر قمی- در مورد آیه فِی عِزَّةٍ وَ شِقاقٍ یعنی در کفر آیه فَنادَوْا وَ لاتَ حِینَ مَناصٍ یعنی آن وقت هنگام فرار نیست آیه إِلَّا
صفحه 147 از 211
اخْتِلاقٌ یعنی بهم آمیزي مِنَ الْأَحْزابِ یعنی آنها که همداستان شدند و گروه و احزابی تشکیل دادند علیه تو در جنگ خندق.
ابن عباس در مورد آیه قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ گفت بگو اي محمد صلی الله علیه و آله من در مقابل دعوت به دین و آئین خدا که
کردهام از شما مالی نمیخواهم وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ من این قرآن را از جانب خویش نیاوردهام إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ تذکر است
براي جهانیان وَ لَتَعْلَمُنَّ نَبَأَهُ بَعْدَ حِینٍ جریان آن را خواهید فهمید هنگام مرگ و بعد از مرگ روز قیامت.
-126 تفسیر قمی- آیه ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی جریان چنین است که قریش میگفتند ما این بتها را میپرستیم تا ما را
به خدا نزدیک کنند زیرا ما نمیتوانیم
ص: 236
خدا را چنانچه شایسته است عبادت کنیم خداوند به لفظ خبر سخن آنها را نقل میکند و معنی آن حکایت از آنها است.
و در خبر از ابی الجارود از حضرت ابی جعفر در باره آیه قُلْ إِنَّ الْخاسِرِینَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَ هُمْ یعنی خود و خانواده خویش را
دچار زیان کردهاند.
-127 تفسیر قمی- آیه ما یُجادِلُ فِی آیاتِ اللَّهِ آیات خدا ائمه علیهم السلام هستند آیه وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ آنها اصحاب انبیاء
هستند که تشکل یافتهاند وَ هَمَّتْ کُلُّ أُمَّۀٍ بِرَسُولِهِمْ لِیَأْخُذُوهُ یعنی تا او را بکشند وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ یعنی دشمنی ورزیدند لِیُدْحِضُوا بِهِ
الْحَقَّ یعنی تا حق او را از میان برند.
-128 تفسیر قمی- فُصِّلَتْ آیاتُهُ یعنی حلال و حرام و احکام و سنن آنها توضیح داده شده بَشِیراً وَ نَذِیراً بشارت به مؤمنین میدهد و
ستمکاران را میترساند فَأَعْرَضَ أَکْثَرُهُمْ یعنی بیشتر آنها از قرآن اعراض کردند آیه فِی أَکِنَّۀٍ مِمَّا تَدْعُونا إِلَیْهِ یعنی دعوت میکنی به
چیزي که ما آنها را نمیفهمیم و درك نمیکنیم فَاسْتَقِیمُوا إِلَیْهِ یعنی اجابت کنید او را آیه وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ آنها کسانی هستند که
اقرار به اسلام دارند و شرك در اعمال ابان بن تغلب گفت حضرت صادق علیه السلام فرمود یا ابان تو خیال میکنی خداوند از
مشرکان زکات بخواهد با اینکه آنها مشرك به خدا هستند در این آیه که میفرماید وَ وَیْلٌ لِلْمُشْرِکِینَ الَّذِینَ لا یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْ
بِالْآخِرَةِ هُمْ کافِرُونَ عرض کرد چگونه است فدایت شوم برایم تفسیر بفرمائید.
فرمود واي بر مشرکین کسانی که مشرك به امام اول شدند و به ائمه دیگر کافرند. ابان، خداوند مردم را دعوت به ایمان خود
میکند وقتی ایمان آوردند به خدا و پیامبر، احکام و فرائض را بر او واجب مینماید آیه إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ یعنی نوح
و ابراهیم و موسی و عیسی و پیامبران وَ مِنْ خَلْفِهِمْ یعنی تو وَ الْغَوْا فِیهِ یعنی آن را مسخره و بیهوده جلوه بدهند.
و در روایت ابی الجارود است از حضرت ابی جعفر در آیه إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالذِّکْرِ لَمَّا جاءَهُمْ ذکر یعنی قرآن لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ
یَدَیْهِ یعنی از جانب تورات و انجیل و زبور چیزي که موجب ابطال آن شود نیست وَ لا مِنْ خَلْفِهِ یعنی کتابی بعد از او نخواهد آمد
ص: 237
تا باطل کند قرآن را.
آیه لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ ءَ أَعْجَمِیٌّ وَ عَرَبِیٌّ یعنی اگر این قرآن به زبان غیر عرب بود میگفتند چگونه آن را بیاموزیم زبان ما که عربی
است تو براي ما قرآنی به زبان عجمی آوردهاي خداوند به زبان خودشان فرستاد.
-129 تفسیر قمی- أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ یعنی توحید و نماز و زکاة و روزه ماه رمضان و حج و سنن و احکامی که در آداب شریعت
هست و اقرار به ولایت حضرت امیر المؤمنین (ع) را فرا گیرید وَ لا تَتَفَرَّقُوا فِیهِ یعنی اختلاف در باره آن نکنید کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ ما
تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ گران است بر مشرکین دعوت به این شرایعی که میکنید سپس میفرماید اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ خدا هر که را
بخواهد انتخاب میکند وَ یَهْدِي إِلَیْهِ مَنْ یُنِیبُ ایشان ائمه علیهم السلام هستند که خدا آنها را انتخاب و اختیار کرده.
قال وَ ما تَفَرَّقُوا إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ آنها از نادانی تفرقه و اختلاف را از پیش نگرفته با علم و اطلاع از روي حسادت
صفحه 148 از 211
و ستم که بر یک دیگر روا داشتند اختلاف انداختند وقتی دیدند امیر المؤمنین به دستور خدا بر همه برتري جست مذاهب مختلفی
بوجود آوردند و گرایش به آراء و خواستههاي دل خویش پیدا کردند بعد خداوند میفرماید:
وَ لَوْ لا کَلِمَۀٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ إِلی أَجَلٍ مُسَ  می لَقُضِیَ بَیْنَهُمْ اگر نبود اینکه خداوند در ازل این مطلب را مقدر نمود هر آینه قضاوت
میکرد بین آنها وقتی به اختلاف میگرائیدند و آنها را هلاك مینمود و مهلت به ایشان نمیداد ولی تاخیر انداخته تا موقع معین وَ
إِنَّ الَّذِینَ أُورِثُوا الْکِتابَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَفِی شَکٍّ مِنْهُ مُرِیبٍ کنایه از کسانی است که پیمان پیامبر صلی الله علیه و آله را شکستند بعد
میفرماید فَلِذلِکَ فَادْعُ وَ اسْتَقِمْ براي این دین و موالات امیر المؤمنین علیه السلام دعوت کن و پایدار باش چنانچه به تو دستور داده
شد. بعد میفرماید وَ الَّذِینَ یُحَ اجُّونَ فِی اللَّهِ کسانی که با خدا به احتجاج بپردازند بعد از اینکه خود پیامبرانی را فرستاد حُجَّتُهُمْ
داحِ َ ض ۀٌ دلیل آنها باطل است نزد خدا. بعد میفرماید قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً بگو اي محمد صلی الله علیه و آله از شما تقاضاي
پاداشی ندارم در مقابل نبوت إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی مگر دوستی با اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله سپس میگوید مگر چنین
نیست که شخص دوستی دارد و در دل نسبت به خانواده خود میخواهد
ص: 238
سفارشی کند ولی دلش اجازه نمیدهد خداوند میدانست که در دل پیامبر چیزي باقی نمانده در ارتباط با امت از سفارشات لازم
جز علاقه و دوستی به خانوادهاش به همین جهت دوستی با خویشاوندان پیامبر را واجب نمود که اگر انجام دادند فرض و واجبی را
انجام دادهاند و اگر ترك کنند واجبی را ترك کردهاند از اطراف پیامبر صلی الله علیه و آله متفرق شدند در حالی که به یک دیگر
میگفتند ما اموال خود را در اختیارش گذاشتیم گفت دفاع از اهل بیت من کنید پس از رفتنم یک عده گفتند چنین حرفی را پیامبر
نزده و انکار نمودند چنانچه قرآن حکایت میکند گفتند أَمْ یَقُولُونَ افْتَري عَلَی اللَّهِ کَذِباً دروغ به خدا بسته خداوند میفرماید فَإِنْ
یَشَإِ اللَّهُ یَخْتِمْ عَلی قَلْبِکَ اگر دروغ بگوئی وَ یَمْحُ اللَّهُ الْباطِلَ باطل را نابود میکند وَ یُحِقُّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ ثابت میکند حق را بوسیله
ائمه علیهم السلام و قائم آل محمد صلی الله علیه و آله.
-130 تفسیر قمی- أَ فَنَضْ رِبُ عَنْکُمُ الذِّکْرَ صَ فْحاً یعنی شما را رها خواهیم کرد بیهوده و حجت بوسیله پیامبر یا امام و دلائل تمام
نخواهیم کرد؟ أَشَ دَّ مِنْهُمْ بَطْشاً یعنی از قریش وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبادِهِ جُزْءاً قریش گفتند ملائکه دختران خدا هستند أَ وَ مَنْ یُنَشَّؤُا فِی
الْحِلْیَۀِ یعنی در طلا.
آیه عَلی أُمَّۀٍ یعنی بر مذهب سپس خداوند گفتار قریش را حکایت میکند وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ یعنی چرا این قرآن نازل نشد عَلی رَجُلٍ
مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ و او عروة بن مسعود است و دو قریه مکه و طائف است عروة غرامت و جریمهها را از مال خود پرداخت میکرد و
عموي مغیرة بن شعبه بود خداوند سخن آنها را رد کرد أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ مگر آنها نبوت و قرآن را به هر کس بخواهند
میدهند؟ موقعی که گفتند چرا بر عروة بن مسعود ثقفی نازل نشد.
توضیح: به زودي خواهد آمد تفسیر آیه وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ در باب احتجاج امام باقر علیه السلام.
-131 تفسیر قمی- آیه وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا سلمان فارسی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرد که روزي پیامبر صلی الله
علیه و آله میان اصحاب نشسته بود فرمود هم اکنون شخصی بر شما وارد میشود شبیه عیسی بن مریم بعضی از اطرافیان از جاي
حرکت
ص: 239
کرده رفتند تا وارد شوند و آنها صاحب این امتیاز باشند. در این موقع علی بن ابی طالب (ع) وارد شد. آن مرد گفت به یکی از
دوستان خود محمد صلی الله علیه و آله قانع به همین نشد که علی را بر همه ما برتري بخشد تا بالاخره او را شبیه عیسی بن مریم
کرد. به خدا قسم خدایانی که در جاهلیت میپرستیدیم بهتر از او بود خداوند در همین مجلس آیه را نازل نمود وَ لَمَّا ضُ رِبَ ابْنُ
صفحه 149 از 211
مَرْیَمَ مَثَلًا إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یضجون تغییرش دادند یَصِدُّونَ وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ ما ضَ رَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِ مُونَ علی
جز بندهاي نیست که بر او نعمت بخشیدیم و قرار دادیم او را مثل براي بنی اسرائیل اسمش را از این آیه محو نمودهاند سپس
خداوند مقام و عظمت امیر المؤمنین علیه السلام را بیان میکند.
وَ إِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَۀِ فَلا تَمْتَرُنَّ بِها وَ اتَّبِعُونِ هذا صِ راطٌ مُسْتَقِیمٌ منظور امیر المؤمنین علیه السلام است فَأَنَا أَوَّلُ الْعابِدِینَ یعنی اولین
مخالف هستم که او را فرزندي باشد.
-132 تفسیر قمی- إِنَّا أَنْزَلْناهُ یعنی قرآن فِی لَیْلَۀٍ مُبارَکَۀٍ شب قدر است خداوند قرآن را یک مرتبه در این شب در بیت المعمور نازل
کرد بعد از بیت المعمور در طول بیست سال بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل نمود فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ یعنی منتظر باش
آنها نیز منتظرند.
-133 تفسیر قمی- وَیْلٌ لِکُلِّ أَفَّاكٍ یعنی کذاب آیه وَ إِذا عَلِمَ مِنْ آیاتِنا شَیْئاً یعنی وقتی بیند بجاي دیدن علم را گذاشته آیه عَذابٌ
مِنْ رِجْزٍ أَلِیمٌ گفت یعنی شدت و گرفتاري.
داود بن کثیر از حضرت صادق (ع) نقل کرد که در مورد آیه قُلْ لِلَّذِینَ آمَنُوا یَغْفِرُوا لِلَّذِینَ لا یَرْجُونَ أَیَّامَ اللَّهِ فرمود بگو به کسانی
که به آنها منت نهادهایم به معرفت خود که نادانان بیاموزند وقتی آنها را معرفت بیاموزند میبخشیم آنها را.
آیه أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ گفت این آیه در باره قریش نازل شده که هر چه دوست داشتند او را میپرستیدند وَ أَضَ لَّهُ اللَّهُ عَلی
عِلْمٍ یعنی او را عذاب مینماید با اطلاع از آنچه در باره امیر المؤمنین (ع) انجام دادند این جریان پس از پیامبر اکرم (ص) اتفاق
افتاد در مورد کارهائی که به خواستهها و میل خود حرکت کردند و خلافت و امامت را از امیر المؤمنین (ع) گرفت.
ص: 240
آیه اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ نازل شده در باره قریش و جاري شده بعد از پیامبر (ص) در مورد اصحابش که غصب خلافت امیر المؤمنین (ع)
را نمودند و امامی را به هواي نفس خود انتخاب کردند، بعد سخن را با طبیعیها برمیگرداند که مدعی هستند بعد از مرگ زنده
نمیشویم، وَ قالُوا ما هِیَ إِلَّا حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا و این تقدیم و تاخیر شده زیرا طبیعیها اقرار به حشر و نشر بعد از مرگ ندارند
آنها میگویند نحیا و نموت وَ ما یُهْلِکُنا إِلَّا الدَّهْرُ ما خودمان زنده میشویم و میمیریم و جز طبیعت چیز دیگري ما را نمیمیراند تا
این آیه یَظُنُّونَ این گمان به معنی شک است.
-134 تفسیر قمی- آیه وَ الَّذِینَ کَفَرُوا عَمَّا أُنْذِرُوا مُعْرِضُونَ منظور قریش است که از آنچه پیامبر صلی الله علیه و آله آنها را دعوت
مینمود اعراض داشتند. فرمود بگو به آنها یا محمد أَ رَأَیْتُمْ ما تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ یعنی بتهایی را که میپرستیدند سپس میفرماید
وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ گفت: کسانی که خورشید و ماه و ستارگان و چهارپایان و درخت و سنگ را
میپرستیدند موقعی که مردم در قیامت محشور شدند همین معبودها و خدایان آنها دشمن ایشان خواهند بود و نسبت به عبادت آنها
بیزاري میجویند بعد میفرماید أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ یا میگویند این قرآن را از خود درآورده إِنِ افْتَرَیْتُهُ فَلا تَمْلِکُونَ لِی مِنَ اللَّهِ شَیْئاً اگر
من دروغ بسته باشم در صورتی که خدا بخواهد پاداش یا کیفر دهد مرا قدرت ندارند جلو او را بگیرند هُوَ أَعْلَمُ بِما تُفِیضُونَ فِیهِ او
بهتر میداند دروغهائی که در این مورد میگوئید.
سپس میفرماید: قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ بگو من تنها یک پیامبر نیستم قبل از من انبیائی آمدهاند.
-135 تفسیر قمی- وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْکَ حَتَّی إِذا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ این آیه در باره منافقین از اصحاب پیامبر (ص) نازل شده و
کسانی که وقتی قرآن را میشنیدند نه ایمان به آن داشتند و نه آن را حفظ میکردند وقتی خارج میشد به مؤمنین میگفتند پیامبر
(ص) چه گفت.
-136 تفسیر قمی- وَ لکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا یعنی شما با شمشیر تسلیم شدید وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِکُمْ لا یَلِتْکُمْ یعنی کاسته
صفحه 150 از 211
نمیشود از شما.
ص: 241
آیه یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا این آیه در باره عثمان در جنگ خندق نازل شد زیرا او گذرش به عمار بن یاسر افتاد در حالی که حفر
خندق میکرد گرد و غبار بلند شده بود از کند و کاو او عثمان دست روي دماغ گرفت و رد شد عمار گفت:
لا یستوي من یبنی المساجدا یظل فیها راکعا و ساجدا
کمن یمر بالغبار حائدا یعرض عنه جاحدا معاندا
عثمان عصبانی شده گفت پسر سیاه زاده منظورت من هستم بعد شکایت پیش پیامبر (ص) برد و گفت ما دعوت تو را پذیرفتیم و
اسلام آوردیم تا ما را به دشنام بگیرند و آبرویمان را ببرند پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند اسلام برایت دشوار آمده برو.
خداوند این آیه را نازل نمود یَمُنُّونَ عَلَیْکَ أَنْ أَسْلَمُوا تا إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ یعنی راست نمیگویند.
-137 تفسیر قمی- فَتَوَلَّ عَنْهُمْ فَما أَنْتَ بِمَلُومٍ خداوند تصمیم داشت مردم روي زمین را هلاك نماید به حضرت محمد (ص) فرمود
تو از آنها فاصله بگیر سرزنش نخواهی شد بعد در این مورد بدا حاصل شد و این آیه را نازل نمود وَ ذَکِّرْ فَإِنَّ الذِّکْري تَنْفَعُ
الْمُؤْمِنِینَ.
-138 تفسیر قمی- أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلامُهُمْ بِهذا گفت در دنیا احلم از قریش نبود بعد روي سخن را به اصحاب پیامبر صلی الله علیه و
آله مینماید أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ میگویند یا محمد از خود ساخته منظور امیر المؤمنین است بَلْ لا یُؤْمِنُونَ از خود نساخته و این رأي
شخصی او نیست بعد میفرماید فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ یعنی مردي مانند او را بیاورند از جانب خدا إِنْ کانُوا صادِقِینَ سپس میفرماید أَمْ
تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ تو مگر از آنها پاداشی خواستی که زیر بار سنگینی پرداخت آن بشوند.
آیه وَ إِنَّ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا کسانی که به آل محمد (ص) ظلم کردند در مورد حقشان عَذاباً دُونَ ذلِکَ عذاب رجعت است بوسیله
شمشیر فَإِنَّکَ بِأَعْیُنِنا یعنی تو در پناه حفظ و نگهبانی و نعمت ما هستی وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ حِینَ تَقُومُ خدا را تسبیح کن وقتی براي
نماز شب حرکت میکنی فَسَبِّحْهُ گفت نماز شب است بزنطی گفت حضرت رضا (ع) فرمود أَدْبارَ السُّجُودِ چهار رکعت است بعد از
مغرب وَ إِدْبارَ النُّجُومِ دو رکعت است قبل از نماز صبح.
ص: 242
-139 تفسیر قمی- وَ النَّجْمِ إِذا هَوي نجم پیامبر اکرم (ص) است إِذا هَوي وقتی در آسمانها به شب سیر داده شد و آن وقت در هوا
بود و این قسمی است که خداوند به پیامبر اکرم میخورد و این یک فضیلتی است براي آن جناب نسبت به سایر پیامبران جواب
قسم ما ضَ لَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوي وَ ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوي یعنی از روي هواي نفس نمیگوید این قرآن تمام آن وحی است إِنْ هُوَ إِلَّا
وَحْیٌ یُوحی عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوي منظور جبرئیل است که به او آموخته ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوي یعنی پیامبر اکرم.
آیه وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی یعنی پیامبر اکرم (ص) ثُمَّ دَنا یعنی رسول الله نزدیک شد به پروردگارش فَتَدَلَّی گفته است این طوري نازل
شده ثُمَّ دَنا فتدانا فَکانَ قابَ قَوْسَیْنِ یعنی پیامبر چنان به خدا به اندازه فاصله سر کمان تا دو طرف آن أَوْ أَدْنی بلکه از این نزدیکتر
فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی
یعنی روبرو به او وحی نمود.
آیه إِذْ یَغْشَ ی السِّدْرَةَ ما یَغْشی گفت وقتی حجاب بین خدا و پیامبر برداشته شد نور او سدره را پوشاند آیه ما زاغَ الْبَ َ ص رُ وَ ما طَغی
یعنی انکار نکرده لَقَدْ رَأي مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکُبْري گفت جبرئیل را دید که بر ساقش دري بود مانند کمربند قاطر داراي ششصد بال
که بین آسمان و زمین را پر کرده بود.
أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّي گفت لات مرد است و عزي زن وَ مَناةَ الثَّالِثَۀَ الْأُخْري گفت بتی در مسلک بود خارج از مکه به فاصله شش
صفحه 151 از 211
میل بنام منات آیه تِلْکَ إِذاً قِسْمَۀٌ ضِ یزي یعنی قسمت ناقص سپس میفرماید إِنْ هِیَ إِلَّا أَسْماءٌ سَمَّیْتُمُوها أَنْتُمْ وَ آباؤُکُمْ ما أَنْزَلَ اللَّهُ
بِها مِنْ سُلْطانٍ سلطان یعنی دلیل و حجت فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّکَ تَتَماري یعنی با چه نیروئی میجنگی هذا نَذِیرٌ یعنی رسول الله صلی الله
علیه و آله مِنَ النُّذُرِ الْأُولی أَ فَمِنْ هذَا الْحَدِیثِ تَعْجَبُونَ یعنی از آنچه ذکر شد از اخبار وَ تَضْ حَکُونَ وَ لا تَبْکُونَ وَ أَنْتُمْ سامِدُونَ یعنی
شما به لهو و لعب مشغولید.
توضیح: (هوي) به معنی فرود آمدن و بالا رفتن هر دو هست.
-140 تفسیر قمی- آیه وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ یعنی راي و نظر خود را به کار میبستند و عمل به دستور انبیاي خویش نمیکردند ما فِیهِ
مُزْدَجَرٌ یعنی پندگیرنده وَ لَقَدْ أَهْلَکْنا أَشْیاعَکُمْ یعنی پیروان شما را در عبادت بتها هلاك کردیم وَ کُلُّ شَیْءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ
ص: 243
یعنی نوشته است در کتب وَ کُلُّ صَغِیرٍ وَ کَبِیرٍ یعنی گناه کوچک و بزرگ مُسْتَطَرٌ یعنی مکتوب.
-141 تفسیر قمی- أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ یعنی نطفه مِنَ الْمُزْنِ گفت از سحاب و ابر أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ میافروزید آن را و بهرهمند
میشوید از آن لِلْمُقْوِینَ یعنی براي محتاجان فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ یعنی قسم میخورم.
ابو عبد الرحمن سلمی گفت علی (ع) سوره واقعه را براي آنها قرائت کرد به این طور وَ تَجْعَلُونَ شکرکم أَنَّکُمْ تُکَ ذِّبُونَ وقتی به
پایان رسانید فرمود میدانستم که یکی خواهد گفت چرا این طور خواندي من از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله شنیدم همین طور
میخواند.
وقتی باران میبارید میگفتند فلان ستاره و فلان چیز باران را فرستاد وَ تَجْعَلُونَ شکرکم أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ بجاي سپاس و شکر تکذیب
میکنید.
ابو بصیر از حضرت صادق (ع) در مورد آیه وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ فرمود:
این آیه چنین است وَ تَجْعَلُونَ شکرکم أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ.
توضیح: مرحوم طبرسی نوشته علی (ع) و ابن عباس چنین خواندهاند و از پیامبر (ص) روایت شده که
و تجعلون شکرکم
خوانده.
-142 تفسیر قمی- آیه أَ لَمْ یَأْنِ یعنی لازم نشده أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ که دلها بترسد آیه یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ گفت یعنی دو بهره از
رحمت خود اولی که داخل آتش او را نکند دوم اینکه وارد بهشتش نماید. آیه وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ منظور نور ایمان است.
سماعۀ بن مهران از حضرت صادق (ع) نقل کرد در باره آیه یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ یعنی حسن و حسین (ع) وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً
تَمْشُونَ بِهِ گفت یعنی امامی که به او اقتداء کنید.
-143 تفسیر قمی- آیه أَ لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ گفت این آیه در باره دومی نازل شد زیرا
پیامبر اکرم (ص) بر او گذشت موقعی که پیش مردي یهودي نشسته بود و مشغول نوشتن اخبار پیامبر (ص) بود این آیات نازل شد أَ
لَمْ تَرَ إِلَی الَّذِینَ تَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ما هُمْ مِنْکُمْ وَ لا مِنْهُمْ.
دومی خدمت پیامبر اکرم (ص) رسید آن جناب به او فرمود دیدم گفتار یهود را مینوشتی با اینکه خداوند چنین کاري را نهی
نموده. گفت آنچه در تورات راجع به شما نوشته بود
ص: 244
مینوشتم و شروع کرد به خواندن نوشتههاي خود در حالی که پیامبر بر او خشمگین بود.
مردي از انصار به او گفت واي بر تو نمیبینی پیامبر اکرم (ص) بر تو خشمگین است.
صفحه 152 از 211
دومی گفت به خدا پناه میبرم از خشم خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله من اینها را چون راجع به شما بود نوشتم، پیامبر اکرم به او
فرمود فلانی، اگر موسی بن عمران در میان آنها ایستاده باشد و تو با اعتنائی به آنچه من از نزد خدا آوردهام پیش او بروي نسبت به
آنچه من آوردهام کافر خواهی بود.
-144 تفسیر قمی- آیه هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ امیون کسانی هستند که میان آنها کتابی وجود ندارد.
معاویۀ بن عمار از حضرت صادق (ع) در باره هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِنْهُمْ نقل کرد که فرمود سواد نوشتن داشتند ولی
کتابی از جانب خداوند میان آنها نبود و نه پیامبري میان آنها برانگیخته شده بود بهمین جهت آنها را امی میگفتند فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ
کُنْتُمْ صادِقِینَ در تورات نوشته شده که اولیاء خدا آرزوي مرگ میکنند.
-145 تفسیر قمی- ابو خالد کابلی از حضرت صادق (ع) نقل کرد در مورد آیه فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذِي أَنْزَلْنا فرمود یا ابا
خالد آن نور به خدا ائمه از آل محمد (ص) هستند تا روز قیامت به خدا قسم آنها نوري هستند که نازل نموده ... تا آخر خبر آیه قَدْ
أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْکُمْ ذِکْراً رَسُولًا گفت ذکر نام پیامبر (ص) است و فرمود ما اهل ذکریم ذَلُولًا یعنی رختخواب فَامْشُوا فِی مَناکِبِها در
اطراف آن.
-146 تفسیر قمی- آیه ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ یعنی آنچه مینویسند این قسم و جواب آن است ما أَنْتَ بِنِعْمَ ۀِ رَبِّکَ بِمَجْنُونٍ وَ إِنَّ
لَکَ لَأَجْراً غَیْرَ مَمْنُونٍ یعنی آن پاداش بزرگی را که به تو میدهد منت بر تو نخواهد گذاشت وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ یعنی
اگر پیامبر بر ما از طرف خود بسازد لَأَخَ ذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ با تمام نیرو انتقام خواهیم گرفت از او ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ نسل او را قطع
میکنیم و تین رگی است که تولید فرزند از او میشود فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ هرگز کسی نمیتواند جلو خدا را نسبت به
پیامبرش بگیرد و از او دفاع کند.
آیه وَ قالُوا لا تَذَرُنَّ آلِهَتَکُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَ  دا
گفت گروهی قبل از حضرت نوح (ع) بودند
ص: 245
که از دنیا رفتند مردم از مردن ایشان غمگین شدند شیطان پیش آنها آمد و مجسمههاي آنها را ساخت تا به آنها انس بگیرند وقتی
زمستان شد آن مجسمهها را بردند میان خانهها آن قرن گذشت در قرن بعد ابلیس پیش آنها آمد و گفت اینها خدایانی بودند که
آباء شما آنها را میپرستیدند. بت پرست شدند و گروه زیادي گمراه گردیدند نوح آنها را نفرین کرد هلاك شدند لا تَذَرُنَّ وَ  دا وَ
لا سُواعاً گفت ود بتی بود متعلق به قبیله کلب و سواع مال هذیل بود و یغوث متعلق به مراد و یعوق مربوط به قبیله همدان و نسر مال
حصین.
آیه قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَ دٌ یعنی کسی مرا پناه نمیدهد از کیفر خدا اگر آنچه مامورم ابلاغ کنم پنهان نمایم وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ
دُونِهِ مُلْتَحَ داً یعنی جز او پناهگاهی ندارم إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ مگر برسانم آنچه مامورم راجع به ولایت علی بن ابی طالب (ع) وَ مَنْ
یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ هر که مخالفت خدا و پیامبر را بنماید در مورد ولایت علی (ع) فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً.
-147 تفسیر قمی- یا أَیُّهَا الْمُدَّثِّرُ یعنی پیامبر که جامه به خود پیچیده بود مدثر یعنی متدثر است قُمْ فَأَنْذِرْ گفت آن قیام پیامبر است
در رجعت که میترساند آیه وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ یعنی جامهات را بالا بزن گفته میشود شیعتنا یطهرون یعنی جامههاي خود را کوتاه
میکنند وَ الرُّجْزَ فَاهْجُرْ از پلیدیها بپرهیز و در روایت ابی الجارود است از حضرت باقر (ع) در آیه وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ یعنی عطا را
نبخش به امید اینکه بیشتر بگیري.
توضیح این مطلب که فرمود شیعتنا یطهرون شاید منظور اینست که لباس کنایه از شیعه است که پیامبر (ص) امر به پاك شدن آنها
از گناهان و اخلاق بد میکند چنانچه فرمودهاند در مورد شیعیان در چند جا انتم الشعار دون الدثار شما لباس تن ما هستید نه لباس
صفحه 153 از 211
رو (یعنی چسبیده به ما هستید).
-148 تفسیر قمی- آیه ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً این آیه نازل شده است در باره ولید بن مغیره که یکی از پیر مردان سیاستمدار
عرب بود و از جمله مستهزئین و مسخرهکنندگان پیامبر صلی الله علیه و آله به شمار میرفت آن جناب در کنار حجر الاسود
مینشست و قرآن میخواند قریش پیش ولید بن مغیره آمدند و گفتند یا ابا عبد الشمس آنچه محمد (ص) میگوید چیست شعر
است یا کهانت و یا خطبه است گفت اجازه بدهید تا من
ص: 246
سخنان او را بشنوم.
نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله رفت و گفت از اشعارت برایم بخوان فرمود اینها شعر نیست کلام خداست که آن را ملائکه و
انبیاء و رسل خوش میدارند گفت برایم مقداري بخوان. پیامبر اکرم (ص) سوره حم السجده را خواند همین که رسید به آیه فَإِنْ
أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُکُمْ صاعِقَۀً مِثْلَ صاعِقَۀِ عادٍ وَ ثَمُودَ.
موي بر تن ولید مرتعش شد و تمام مویهاي سر و ریشش راست ایستاد به خانه خود برگشت و دیگر به مجموع قریش برنگشت.
قریش پیش ابا جهل رفتند و گفتند: اي ابو الحکم ولید متمایل به دین محمد صلی الله علیه و آله شده دیدي بر نگشت پیش ما.
ابو جهل با عجله پیش ولید رفت و به او گفت عمو ما را بیآبرو کردي و رسوا شدیم و دشمن ما را سرزنش میکند به دین محمد
(ص) گرائیدي. گفت من به دین او نپیوستهام ولی سخنانی بس دشوار شنیدم موي بر تنم راست شد. ابو جهل پرسید خطبه است؟
گفت نه خطبه سخنی پیوسته است و این کلام پراکنده و غیر مشابه با هم است. گفت شعر است گفت نه من اشعار عرب را کوتاه و
بلند و وزن رمل و رجز آنها را شنیدهام اینها شعر نیست. گفت پس چیست؟ گفت اجازه بده در این مورد بیاندیشم، فردا صبح
گفتند یا ابا عبد الشمس بالاخره نظرت در مورد سؤال ما چه شد؟ گفت بگوئید سحر است زیرا بر دل مینشیند خداوند در مورد او
این آیات را فرستاد ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً او را وحید مینامیدند چون به قریش گفته بود به من اجازه بدهید یک سال تنها
پردهداري کعبه را به عهده بگیرم و تمام شما یک سال دیگر را بعهده بگیرند ثروت زیادي داشت و داراي باغهاي زیادي بود و ده
پسر داشت و ده بنده داشت که در اختیار هر کدام آنها هزار دینار بود براي تجارت و به این مبلغ در آن زمان قنطار میگفتند بعضی
گفتهاند قنطار یک پوست گاو پر از طلا است این آیه ذَرْنِی وَ مَنْ خَلَقْتُ وَحِیداً تا صَ عُوداً گفته است کوهی است که نام آن صعود
است.
إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ یعنی اندیشید که چگونه این کلام تهیه شده و مرتب گردیده ثُمَّ نَظَرَ ثُمَّ عَبَسَ وَ
بَسَرَ گفت از روي تمسخر نگاهی کرده ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ فَقالَ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ تا سَقَرَ که محلی است در جهنم فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ
یعنی از شیر درنده.
ص: 247
و در روایت ابی الجارود است از حضرت ابی جعفر (ع) در مورد آیه بَلْ یُرِیدُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُؤْتی صُ حُفاً مُنَشَّرَةً جریان این بود
که آنها گفتند یا محمد (ص) به ما رسیده که هر یک از بنی اسرائیل گناهی میکردند فردا صبح گناه او و کفاره آن گناه سرش
گذاشته میشد. جبرئیل بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده گفت قوم تو خواستهاند سنت بنی اسرائیل در مورد گناه میان ایشان نیز جاري
شود، اگر بخواهند همین کار را در مورد آنها نیز میکنیم و مانند بنی اسرائیل کیفر خواهیم کرد. چنین گمان کردند که پیامبر (ص)
خوش ندانست این کیفر در باره قومش اجرا شود.
-149 تفسیر قمی- إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ
گفت بر آل محمد (ص) است که قرآن را جمع کنند و آن را بخوانند فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ
صفحه 154 از 211
گفت پیروي کنند از آنچه میخواهند ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ بر ما است تفسیر آن وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ یعنی آفرینش آنها را شاعر گفته است:
و ضامره شد الملیک اسرها اسفلها و ظهرها و بطنها
گفت گردنش را (تکون شطرها) یعنی نصف آن. « تکاد مادتها » گفت ضامره اسب اوست محکم کرد ملیک
توضیح: این قسمت (تکاد مادتها تکون شطرها) مصرع دیگر شعر است که اول آن را ذکر نکرده در موقع تفسیر شد ذکر میکند در
بعضی از نسخهها این مصراع در بین آن دو مصراع ذکر شده (ماده) به معنی گردن در لغت نیافتیم ظاهرا باید هادیها باشد که هادي
به معنی گردن است در این صورت وزن و معنی هر دو درست میشود.
-150 تفسیر قمی- أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ یعنی آب بدبو فَجَعَلْناهُ فِی قَرارٍ مَکِینٍ قرار مکین رحم است أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً
أَحْیاءً وَ أَمْواتاً کفات به معنی مساکن است گفت امیر المؤمنین (ع) در بازگشت خود از صفین چشمش به قبرستان افتاد فرمود اینجا
کفات اموات است یعنی مساکن آنها است بعد چشم به منازل کوفه انداخته فرمود
هذه کفات الاحیاء
این هم مساکن زندهها است بعد این آیه را قرائت نمود أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً أَحْیاءً وَ أَمْواتاً وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ
کوههاي مرتفع وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً یعنی آب گوارا هر آب گوارائی را فرات گویند.
ص: 248
-151 تفسیر قمی- أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهاداً گفت آماده میکند انسان را و در آن ساکن میشود وَ الْجِبالَ أَوْتاداً کوهها میخهاي
زمین است وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً شب لباس روز است وَ جَعَلْنا سِراجاً وَهَّاجاً گفت خورشید درخشان است وَ أَنْزَلْنا مِنَ الْمُعْصِراتِ یعنی
از ابرها ماءً ثَجَّاجاً آبی که پیوسته بر روي هم بریزد وَ جَنَّاتٍ أَلْفافاً باغهائی که درختها در هم فرو روند.
-152 تفسیر قمی- وَ أَغْطَشَ لَیْلَها یعنی تاریک کرد شبش را وَ أَخْرَجَ ضُ حاها یعنی خورشید را درآورد وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها
یعنی گسترش داد وَ الْجِبالَ أَرْساها یعنی ثابت کرد آن را.
آیه قَضْ باً قضب یعنی قت (خوراك حیوانات علوفه خشک به معنی دانههاي نباتی است که مردم میخورند شاید در اینجا منظور
همان باشد).
وَ حَ دائِقَ غُلْباً یعنی باغهاي پهلوي هم و پیچیده و پر درخت وَ فاکِهَۀً وَ أَبا گفت آب علوفه خشک براي بهائم است ضحاك از ابن
عباس نقل کرد در مورد آیه مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ منظور اینست که موجب استفاده شما و چهارپایانتان میباشد.
-153 تفسیر قمی- فَلا أُقْسِمُ یعنی قسم میخورم بِالْخُنَّسِ اسم ستارهها است الْجَوارِ الْکُنَّسِ ستارگان پنهان میشوند در روز و دیده
نمیشوند وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ گفت شب وقتی تاریک شود وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ گفت روز وقتی بلند شود تمام اینها قسم است و
جواب آن جمله إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَکِینٍ یعنی در نزد خدا داراي ارزش و استوار است مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ این
چیزي است که فقط از امتیازات پیامبر ماست صلی الله علیه و آله که به دیگري از پیامبران داده نشده.
ابو بصیر از حضرت صادق (ع) در مورد آیه ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَکِینٍ فرمود یعنی جبرئیل پرسیدم این قسمت مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ
یعنی پیامبر در نزد پروردگار خود مطاع است و امین روز قیامت است گفتم وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ فرمود یعنی پیامبر دیوانه نیست
در نصب امیر المؤمنین (ع) به امامت گفتم وَ ما هُوَ عَلَی الْغَیْبِ بِضَنِینٍ یعنی خداوند در اطلاع دادن پیامبر ما را از غیب بخیل نیست و
مضایقه ندارد گفتم وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ فرمود یعنی کاهنانی که در قریش بودند سخن آنها نسبت داده شده به شیطانهائی به
ص: 249
زبان آنها صحبت میکردند گفت سخن شیطان مطرود نیست مثل آنها.
گفتم معنی این آیه فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ فرمود کجا میروید در مورد ولایت علی (ع) کجا فرار میکنید از ولایت
صفحه 155 از 211
او إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ براي کسانی که خدا میثاق از آنها به ولایت علی (ع) گرفته شده گفتم وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ
الْعالَمِینَ فرمود زیرا مشیت مال خدا است نه مردم.
-154 تفسیر قمی- فَسَوَّاكَ فَعَدَلَکَ یعنی در او کجی و اعوجاج نیست فِی أَيِّ صُورَةٍ ما شاءَ رَکَّبَکَ گفت اگر بخواهد بغیر این
صورت در میآورد کَلَّا بَلْ تُکَ ذِّبُونَ بِالدِّینِ رسول خدا و امیر المؤمنین علیهما السلام وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ دو ملکی که بر انسان
موکلند کِراماً کاتِبِینَ کارهاي نیک و زشت انسان را مینویسند.
آیه فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ یعنی قرمزي بعد از غروب آفتاب وَ اللَّیْلِ وَ ما وَسَقَ میفرماید زمانی که هر یک از مخلوقات را به جانب خواب
بکشد وَ الْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ زمانی که اجتماع یابد لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ میگوید: یعنی حالی بعد از حال میگوید به راهی که پیشینیان
رفتهاند میروید بدون تفاوت به اندازه یک وجب هم با آنها تفاوت نخواهید داشت حتی پر تیري مانند پر تیر و گشادي دست به
اندازه گشادي دست بطوري که اگر یکی از پیشینیان وارد سوراخ سوسماري شده باشد شما نیز داخل خواهید شد گفتند منظورتان
یهود و نصاري هستند یا رسول الله (ص) فرمود پس منظورم کیست؟ دست آویزهاي اسلام را یکی پس از دیگري میشکنید اولین
چیزي که از دین خود در هم میشکنید امانت است (در نسخه دیگري امامت است) و آخر آن نماز است.
علی بن ابراهیم در مورد آیه إِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَنْ یَحُورَ گفت: چرا بر میگردد بعد از مرگ فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ قسم است و جواب آن جمله
لَتَرْکَبُنَّ طَبَقاً عَنْ طَبَقٍ یعنی مذهبی بعد از مذهب دیگر وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما یُوعُونَ یعنی به آنچه در سینههاي آنها است لَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ
مَمْنُونٍ یعنی منت بر آنها نهاده نمیشود.
-155 تفسیر قمی- وَ السَّماءِ ذاتِ الرَّجْعِ گفت یعنی قسم به آسمان باران زا وَ الْأَرْضِ ذاتِ الصَّدْعِ و زمین صاحب گیاه، این قسم
است و جواب آن جمله إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ یعنی گفتاري قاطع است وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ یعنی مسخره نیست إِنَّهُمْ یَکِیدُونَ کَیْداً
ص: 250
یعنی آنها حیلهها بکار میبرند وَ أَکِیدُ کَیْداً و ما عذابی براي آنها آماده میکنیم فَمَهِّلِ الْکافِرِینَ أَمْهِلْهُمْ رُوَیْداً یعنی مختصري آنها را
مهلت بده.
رَبِّهِ فَ َ ص لَّی نام خدا را برد و نماز عید فطر و قربان را خواند إِنَّ هذا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولی صُحُفِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسی آنچه از قرآن برایت
تلاوت نمودیم در صحف ابراهیم و موسی است.
ابن عباس در مورد آیه إِنَّهُ یَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما یَخْفی منظور آنچه در دل تو است وَ نُیَسِّرُكَ لِلْیُسْري یعنی در تمام کارهایت تو را به
سادگی و آسانی موفق میکنیم.
ابن عباس در آیه أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ گفت منظور شتر تنها نیست منظور چهارپایان است وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِ بَتْ
خداوند میفرماید قادر است کسی مانند شتر بیافریند و مانند آن بلند نماید و چون کوهها برافرازد و چون زمین مسطح نماید جز من
و آیا کسی جز من میتواند چنین کارهائی را بکند آیه فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ یعنی پند بده تو واعظ و پند دهنده هستی لَسْتَ عَلَیْهِمْ
بِمُصَیْطِرٍ یعنی تو نگهبان آنها و نویسنده اعمال آنها نیستی.
و در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر (ع) است إِلَّا مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ یعنی کسی که پند نگرفت و تو را تصدیق نکرد و منکر
ربوبیت من شد و کافر نعمتم گردید فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ او را به عذاب شدید و دائمی کیفر میکند إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ حرکت آنها
به سوي ما است ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ و بر ما است جزاي آنها.
-156 تفسیر قمی- لا أُقْسِمُ بِهذَا الْبَلَدِ یعنی مکه وَ أَنْتَ حِلٌّ بِهذَا الْبَلَدِ گفت قریش حلال نمیدانستند که ستم به کسی در مکه روا
میدارند اما ستم به تو را حلال شمردند اي پیامبر وَ والِدٍ وَ ما وَلَدَ قسم به آدم و انبیاء و اوصیائی که از او متولد شدند لَقَدْ خَلَقْنَا
الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ آفریدیم انسان را متعادل و درست چیزي را مانند او نیافریدیم یَقُولُ أَهْلَکْتُ مالًا لُبَداً از بین بردم مال انبوهی را.
صفحه 156 از 211
و در روایت ابی الجارود در آیه أَهْلَکْتُ مالًا لُبَداً از حضرت ابی جعفر نقل میکند که فرمود آن شخص عمرو بن عبد ودّ بود که
حضرت علی (ع) در روز جنگ خندق به او اسلام را عرضه داشت و گفت پس چه شد آنچه خرج کردم در مورد شما از اموال
زیاد، و چون او
ص: 251
ثروت زیادي را در راه جلوگیري از گسترش دین خرج کرده بود، علی (ع) او را کشت.
حسین بن ابی یعقوب از یکی از اصحاب از امام ابی جعفر (ع) در مورد آیه أَ یَحْسَبُ أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ نقل کرد که منظور نعثل
است که دختر پیامبر را کشت یَقُولُ أَهْلَکْتُ مالًا لُبَداً منظور پولی است که براي تجهیز سپاه داد در جنگ عسرت أَ یَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ
أَحَ دٌ خیال میکند کسی از فساد ضمیر و دلش خبر ندارد أَ لَمْ نَجْعَلْ لَهُ عَیْنَیْنِ یعنی رسول خدا وَ لِساناً یعنی امیر المؤمنین وَ شَ فَتَیْنِ
امام حسن و امام حسین علیهما السلام وَ هَدَیْناهُ النَّجْدَیْنِ هدایت کردیم او را به ولایت آن دو فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَۀَ وَ ما أَدْراكَ مَا الْعَقَبَۀُ و
ما ادریک.
-157 تفسیر قمی- سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی یعنی بگو سبحان ربی الْأَعْلَی الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّي وَ الَّذِي قَدَّرَ فَهَدي گفته است: تقدیر کرد
اشیاء را در اول بعد هر که را خواست به آن هدایت نمود وَ الَّذِي أَخْرَجَ الْمَرْعی کسی که گیاه را بیرون آورد فَجَعَلَهُ غُثاءً أَحْوي بعد
آن را خشک کرد و سیاه کرد.
آیه سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی یعنی به تو میآموزیم فراموش نکن بعد استثناء میکند إِلَّا ما شاءَ اللَّهُ فراموش نکن مگر آن مقداري را که
خدا میخواهد زیرا پیامبر از نسیان در امان نیست و آن کس که فراموش نمیکند خداست وَ نُیَسِّرُكَ لِلْیُسْري فَذَکِّرْ إِنْ نَفَعَتِ
الذِّکْري سَیَذَّکَّرُ مَنْ یَخْشی یعنی میترسد بواسطه تذکري که تو به او میدهی سپس میفرماید یَتَجَنَّبُهَا الْأَشْقَی الَّذِي یَصْ لَی النَّارَ
الْکُبْري فاصله میگیرد از تذکرات تو کسی که دچار آتش دوزخ میشود ثُمَّ لا یَمُوتُ فِیها وَ لا یَحْیی یعنی در آتش نه میمیرد و نه
زنده است چنانچه در این آیه میفرماید وَ یَأْتِیهِ الْمَوْتُ مِنْ کُلِّ مَکانٍ وَ ما هُوَ بِمَیِّتٍ.
مرگ از هر طرف به جانب او میآید اما او نمیمیرد آیه قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّی رستگار شد هر کس زکات فطره داد وقتی زکات فطره
را خارج کرد نماز عیدش قبول میشود و ذکر اسم یعنی ما اعلمک هر چه در قرآن به این لفظ (ما ادریک) هست یعنی چه چیز تو
را آگاه نموده یَتِیماً ذا مَقْرَبَۀٍ یعنی پیامبر اکرم (ص) او مقربه خویشاوندان ایشان است أَوْ مِسْکِیناً ذا مَتْرَبَۀٍ یعنی امیر المؤمنین (ع) که
بینیاز از علم است.
توضیح: نعثل لقب عثمان بن عفان بود جوهري مینویسد: نعثل اسم مردي بود که ریش
ص: 252
بلندي داشت وقتی عثمان را مورد سرزنش و عیبجوئی قرار میدادند او را تشبیه به همان مرد میکردند بواسطه ریش درازي که
داشت.
توضیحی که داد و (ما ادریک) را به معنی (ما اعلمک) گرفت شاید (ما) را ماي تعجب گرفته و به احتمال بعید ممکن است
منظورش این مطلب باشد که گفتهاند هر چه در قرآن به لفظ (ما ادریک) است یعنی آنچه خدا بیان نموده و آنچه به لفظ (ما
یدریک) است یعنی آنچه خدا بیان نکرده است.
بخوان. « اقرء » -158 تفسیر قمی- عبد الله بن کیسان از حضرت باقر نقل کرد که فرمود جبرئیل بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد و گفت
گفت چه بخوانم گفت اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِي خَلَقَ یعنی آفرید نور قدیم تو را قبل از اشیاء خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ یعنی تو را از نطفه
آفرید و از تو علی را جدا کرد اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ یعنی به علی بن ابی طالب (ع) تعلیم نمود عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ
یعنی علی را نوشتن آموخت براي تو که قبلا نمیدانست علی بن ابراهیم در مورد آیه اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ گفت بخوان باسم الله الرحمن
صفحه 157 از 211
الرحیم را الذي خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ گفت از خون اقْرَأْ وَ رَبُّکَ الْأَکْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ گفت به انسان نوشتن را آموخت که بوسیله
آن تکمیل میشود امور دنیا در شرق و غرب سپس فرمود کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی میفرماید انسان وقتی بینیاز شد
کفر میورزد و طغیان میکند إِنَّ إِلی رَبِّکَ الرُّجْعی
آیه أَ رَأَیْتَ الَّذِي یَنْهی عَبْداً إِذا صَ لَّی گفته است آن شخص ولید بن مغیره بود که مردم را از نماز خواندن باز میداشت که اطاعت
خدا و پیامبر را ننمایند. آیه لَنَسْفَعاً بِالنَّاصِیَۀِ یعنی سر او را میگیریم و در آتش میاندازیم.
آیه فَلْیَدْعُ نادِیَهُ گفت وقتی ابو طالب (ع) از دنیا رفت ابو جهل و ولید ملعون فریاد زدند بیائید محمد صلی الله علیه و آله را بکشیم
دوست و یاورش از دنیا رفت خداوند میفرماید فریاد بزند و بخواند هر کس را مایل است چنانچه مردم را دعوت به کشتن پیامبر
(ص) نمود ما نیز زبانیه جهنم را آماده میکنیم سپس میفرماید کَلَّا لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِبْ یعنی اطاعت از او نکردند هر چه
دعوت کرد چون پیامبر اکرم (ص) را مطعم بن عدي بن نوفل بن مناف پناه داده بود و کسی جرات جسارت را نداشت.
ص: 253
توضیح: اینکه لا تُطِعْهُ را به معنی اطاعت نکردند معنی نموده شاید منظور این باشد که گفتیم اطاعت نکنید بطور عموم آنها را از
پیروي باز داشتیم.
-159 تفسیر قمی- لَمْ یَکُنِ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ مُنْفَکِّینَ یعنی قریش جدا از کفار اهل کتاب نیستند در کفر
خود حَتَّی تَأْتِیَهُمُ الْبَیِّنَۀُ در روایت ابی الجارود از حضرت ابی جعفر (ع) است که (بینه) محمد (ص) است.
علی بن ابراهیم گفت وَ ما تَفَرَّقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلَّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَیِّنَۀُ وقتی پیامبر اکرم (ص) آمد با او به مخالفت
برخاستند و متفرق شدند پس از او.
یعنی پاکان وَ ذلِکَ دِینُ الْقَیِّمَ ۀِ یعنی دینی پایدار آیه إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ وَ الْمُشْرِکِینَ فِی نارِ جَهَنَّمَ خداوند « حُنَفاءَ »
قرآن را بر آنها نازل کرد مرتد شدند و کفر ورزیدند و با علی امیر المؤمنین علیه السلام به مخالفت برخاستند أُولئِکَ هُمْ شَرُّ الْبَرِیَّۀِ
إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّۀِ نازل شده در باره آل محمد (ص).
-160 تفسیر قمی- أَ رَأَیْتَ الَّذِي یُکَ ذِّبُ بِالدِّینِ در باره ابو جهل و کفار قریش نازل شده فَذلِکَ الَّذِي یَدُعُّ الْیَتِیمَ اوست که یتیم را
میراند یعنی مانع حقش میشود وَ لا یَحُضُّ عَلی طَعامِ الْمِسْکِینِ علاقهاي به اطعام درویشان و تهیدستان ندارد.
-161 تفسیر قمی- ابن ابی عمیر گفت ابو شاکر دیصانی از ابو جعفر احول راجع به این آیه پرسید قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ. لا أَعْبُدُ ما
تَعْبُدُونَ. وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ. وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ. وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ گفت آیا حکیم این طور صحبت میکند و این
همه مکررات پشت سر هم میآورد.
ابو جعفر احول نتوانست جواب او را بدهد. وارد مدینه شد و از حضرت صادق اشکال را پرسید.
امام فرمود سبب نزول این آیات و تکرار آن این بود که قریش به پیامبر اکرم (ص) پیشنهاد کردند تو یک سال خداي ما را بپرست
و ما یک سال خداي تو را میپرستیم باز یک سال تو بپرست خداي ما را و یک سال باز خداي تو را بپرستیم خداوند شبیه گفتار
خود آنها جواب داد در مقابل اینکه گفتند یک سال خداي ما را بپرست فرمود قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ. لا أَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ و در مقابل
اینکه یک سال خداي تو را میپرستیم فرمود وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ
ص: 254
باز براي سخن آنها که یک سال تو بپرست فرمود وَ لا أَنا عابِدٌ ما عَبَدْتُّمْ و در مقابل این سخن که باز خداي تو را یک سال
میپرستیم فرمود وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ. لَکُمْ دِینُکُمْ وَ لِیَ دِینِ.
ابو جعفر احول پیش ابو شاکر دیصانی برگشت و جواب را ذکر نمود. ابو شاکر گفت این پاسخ بوسیله شتر از حجاز رسیده.
صفحه 158 از 211
توضیح: بسیاري از تفاسیر این آیات در بخشهاي آینده کتاب خواهد آمد ان شاء الله.
ص: 255
بخشهاي